А цяпер выступаць - не адчуваў належнай рашучасці.
Каведла ўсё гаварыў. Ён памянуў і калектыўны дагавор, і патрэбныя змены, і дабаўленні. Пачаў казаць аб падсобных, загаварыў аб эксплуатацыі бескватэрных дзяўчат. Усе маўчалі. Чутны былі толькі паасобныя выкрыкі ад сценкі:
- Правільна, што і казаць, ты, браце, іх пад жабры, пад жабры, не-е-чага.
Але калі Каведла, занадта рэзка загаварыўшы аб майстрах, памянуў некаторых паасобна, здарыліся нечаканыя вынікі. Аўдзей Мадзейчык, славуты п'яніца на заводзе, вылецеў клубком на сцэну і, расхлістаўшы грудзі, стаў біць па іх кулаком і закрычаў прарэзліва на ўсю залу, захліпаючыся, як у непрытомнай істэрыцы:
- Што правільна? Сукіны сыны, што правільна, я вас пытаю? Вы яшчэ галапупымі бегалі, а мы, мы, рабочыя, мы - пралетарскі клас, мы пот пралівалі на заводзе, мы... мы... сілу тут сваю загубілі. Вы, злыдні з чужога поля, ты - блазан, вы ў вочы печы не бачылі, а мы радзіліся тут і памром... вы з указамі лезеце, вы жыдоў абараняеце, вам, сволачам, жыдоўка даражэй мяне... таварышы... родныя... мяне... які ёсць чысцейшы пралетар... Вы... паскуднікі... таварышы... мілыя... ды што ж гэта, ды што ж вы гледзіцё... аб чым жа вы думаеце... Родныя, любыя, ды біце вы іх, ганіце акаянную сілу... чаго стаіцё. У-у... ірады, супастаты... Што ж я, у рэшата павінен разбіцца перад ёю... Я... ударыць не магу... Я... братцы... ды за што ж ваявалі... га-лу-у-бчыкі... Ды дайце мне яго!
Нявыказаны гармідар узняўся ў зале. Некаторыя сунуліся да дзвярэй, некаторыя сталі перабягаць па лавах да сцэны. Крык, стук, ляпанне дзвярэй - усё змяшалася ў трасучы гоман, у якім патанулі паасобныя словы і крыкі.
На заводзе загуў гудок на змену, загуў працягла і глуха, трывожнае і жудаснае чулася ў ім, нібы вось-вось павінны былі рушыцца клубныя сцены ці павінна здарыцца што-небудзь незвычайнае.
«Ну і не разбяры-бяры...» - падумаў Каведла, калі падбег да яго перапалоханы Яшка.
- Пойдзем, Сашка... Чаго тут... бачыш. Узарвала як.
- Ты што? З-пад куста выскачыў, ці што? Эх... дурань ты, дурань... Ну, чаго ты? Спужаўся хіба? А яшчэ камсамолец. Не рыпайся нікуды... разумееш? Ну, вось.
- Ды я нічога, гэта я к слову, - вінавата прагаварыў Яшка. - А сход, як бачыш, мусіць, і не адбудзецца.
- Так, мусіць, і не адбудзецца... - кінуў машынальна Каведла, заняты сваімі думкамі.
У зале была яшчэ поўная неразбярыха, рабочыя спрачаліся цэлымі групамі, чулася густая лаянка. Некаторыя ў запале пагражалі адзін аднаму кулакамі, нехта памінаў пра аборку, якой хлеб рэжацца, і пра тое калена, на якім праводзіцца гэтая нямудрая аперацыя. На аборку адказвалі сакавітымі мацюгамі, дзе паміналіся і Хрыстос, і душа, і святыя мучанікі, і ўсё сваяцтва па матчынай лініі аж да пятага калена і з «грабавой дошкаю» ў заключэнне. Але гоман сціхаў, і зала ўвачавідкі пусцела - усё часцей і часцей ляпалі выхадныя дзверы, і рабочыя то па адным, то цэлымі купкамі выходзілі на вуліцу.
Толькі самыя заўзятыя, самыя раззлаваныя, збіўшыся ў купкі, працягвалі гарачыя спрэчкі. Анатоль Іванавіч, выкурыўшы апошнюю папяросу, прайшоўся яшчэ раз каля сцэны, глянуў чагосьці ў суфлёрскую будку і, прачытаўшы ўважліва надпіс на яе фанеры: «Насця, не будзь дурной», паціснуў без усякай прычыны плячамі і пайшоў да дзвярэй. Іван Сяргеевіч, які да гэтага не вылазіў з баковачкі, тупаў цяпер ля рабочых, прыслухоўваўся да іх галасоў; рэдкая яго барада то хавалася ў каўняры кажушка, то, вылезшы адтуль, трэслася ўсімі сваімі валаскамі, нібы той кавалачак паклі, выдзьмуты ветрам з паза. Вось-вось, здавалася, адарвецца гэты кавалачак ад сцяны і, падхоплены ветрам, паляціць удалечыню, на прастор, ці тут жа ўпадзе на зямлю, у гразь, у калюжыну.
Хутка разышліся ўсе, толькі Яшка корпаўся каля сценкі і прыладжваў на цвік абарваны лозунг. Каведла азірнуў усю залу, падлогу, на якой валяліся недакуркі, агрызкі яблыкаў, недаедкі ад гуркоў. Ад некаторых недакуркаў падымаліся яшчэ цянюткія палоскі дыму, завіваліся ў празрыстыя пярсцёнкі, а пасля расплываліся, рабіліся шырэйшымі і павісалі над залай шчыльнай і шэрай заслонай. Пахла яшчэ потам, кажухамі, дыханнем згруджаных цел, юхтай, дзёгцем і свежым холадам, які клубамі пары рос і расплываўся па падлозе ад адчыненых дзвярэй.
- Ну, Яшка, давай вось праветрым клуб, адчыні яшчэ хворткі, а пасля - да мяне, пагамонім крыху...
Анатоль Іванавіч доўга не клаўся спаць. Усё хадзіў па сваім пакоіку і бесперастанку курыў. То садзіўся за рабочы стол і пачынаў пісаць. Пісаў і, не закончыўшы, рваў на шматкі спісаныя лісточкі...
- Не разумею, ніяк не дабяру да толку. Звычайнага ліста не напісаць, ды на што гэта падобна? Не... Лячыцца трэба, паважаны Анатоль Іванавіч, шанаваны дырэктар завода... якога не слухаюцца. Дырэктар, якога перамагае сапляк, блазан... Дырэктар, з якога смяюцца, якога зневажаюць, які атарапеў перад прамасленай кепкай. Звычайнай дзіравай кепкай. Дырэктар. Бліскучы Жорж Граеўскі, перад якім пасцілаліся ў брудзе і пылу непакорныя транты. Жорж Граеўскі... Адно імя ледзяніла кроў у іхніх жылах, і сціналіся ў жудасным страху хамскія сэрцы. Жорж... Але ж гэта... жарты... такія мілыя жарты. Пры чым Жорж? Пры чым Граеўскі, калі я - дырэктар... Анатоль Іванавіч Гарашчэня. Трыста чалавек рабочых. Ды каб не слухаліся мяне, партыйца? Пачакайце ж... Я пакажу, што значыць працоўная дысцыпліна, я пакажу, што значыць зрываць рабочыя сходы, займацца дэмагогіяй, кампраметаваць адміністрацыю, таптаць у гразь заўком... Мы яшчэ паглядзім... памераемся - хто каго?!
Анатоль Іванавіч зноў сеў за стол і, старанна абдумваючы кожнае слова і кожны выраз, пісаў ліст у райком, дзе прасіў адклікаць Каведлу, які «не спраўляецца са сваёй працай і, акрамя таго, паступова разлагаецца, робіць дрэнны ўплыў на рабочую моладзь і, у прыватнасці, на камсамольскую арганізацыю завода. Інтарэсы завода, інтарэсы правільнага камуністычнага выхавання рабочых мас патрабуюць самай выразнай класавай лініі ў працы па палітычна-культурнаму абслугоўванню і бальшавіцкай вытрыманасці, бальшавіцкага гарту працаўнікоў гэтае катэгорыі. Спадзяюся, што райком выканае маю просьбу - просьбу не адміністратара толькі, а просьбу партыйца, старога бальшавіка, - і камандзіруе да нас больш адпаведнага таварыша...»
- Та-а-к... Ну, цяпер пабачым, хто каго... Трэба вось і да другіх некаторыя меры ўжыць, занадта распусціліся... Ну, ды гэта ўжо загадам па заводу.
А аднекуль з захаваных таямніц душы ўзнімалася і настойліва, упарта свідравала мозг палахлівая думка: «Анатоль Іванавіч, глядзі, каб не спатыкнуўся...» Хацелася абысці гэтую думку, забыцца на яе, адгарадзіцца будзённымі клопатамі, штодзённымі справамі... І не мог... Думка апаноўвала мозг, не давала спакою і навісала свінцовым цяжарам.
«А ці не паехаць часам куды? Ці не папрасіць аб пераводзе ў другую акругу... Так... трэба ў самым хуткім часе перабрацца далей куды-небудзь... Далей ад гэтага месца, ад гэтага абрыдзеўшага завода».
Мучыла бяссонніца. Налівалася свінцом галава, і здавалася, што цяжэй яна ад усяго цела, цягне вось, перацягвае тулава ў бяздонныя глыбіні, дзе ні святла, ні цеплыні, ні гуку.
Сон быў неспакойны. Мучылі страшныя сны. Абуджаўся і, абліваючыся халодным потам, палахліва пазіраў на змрочную столь, на палоску шэрага свету між аканіц, старожка прыслухоўваўся да кожнага шолаху, да кожнага ледзь чутнага гуку ночы. Вось, здаецца, варушыцца нешта на чорнай сцяне, белыя рукі цягнуцца і калышуцца ў начным змроку, і на іх - пальцы. Вострыя, гнуткія пальцы. Вось дакранаюцца, халодныя і ліпучыя, да шыі, да гарачай шчакі.
З крыкам падскоквае Анатоль Іванавіч на ложку і поўнымі жудасці, шырока адчыненымі вачмі ўзіраецца ў цемрадзь пакоя. Белы ручнік вісіць на сцяне, цікае на стале гадзіннік, дзесьці ў шалёўцы сцяны цікае нехта другі, нібы схаваны гадзіннік у тонкіх дошках, і цікае ён там без усякага парадку, на хвіліну-другую змаўкае, потым пачынае зноў... І здаецца, нібы вечнасць схована ў шэрых сценах і цячэ яна адтуль паволі, марудна, непрыкметнымі маленькімі і жудаснымі ў сваёй малечы, нябачнымі секундамі... Паспрабуй скласці з іх гады, стагоддзі...