- Гэта табе - курэй красці...
- А гэта - ведай нашых...
- А вось табе і авечак скубсці... Бач, ірад, унадзіўся красці...
- І дзе гэта відана...
- Каб у сваіх?
- У вёсцы сваёй? І пуця яму нямашка. Каб гэта ўжо на старане дзе бадзяўся ці па ярмалках самапрадкі пёр. Дык жа не...
Навакол стаялі старыя і, скоса пазіраючы на бярвенні, не то спачуваючы, не то шкадуючы, ківалі галовамі. Перашэптваліся маладзіцы, віхляліся пад нагамі дзеці, уся ў саламянай трусе, церлася бокам аб плот сонная свіння. Церлася і рохкала з вялікім задавальненнем, тыцаючы ружовым лычам у стытнелую алешкавую жардзіну, канец якой абламалі людзі для сваіх, зусім для свінні не цікавых, спраў.
А людзі ўрэшце змарыліся, знясілелі. Выцершы рукавамі спацелыя твары, кінулі кій, адышлі воддаль, падаставалі капшукі, і ядраны дым змяшаўся з пахам гною, густых канапель і ворыва. І нібыта саромеліся сваёй справы, нібы нехаця, от так, пазіралі часам на бярвенні, але гаварылі ўжо зусім аб іншым. Аб надвор'і, аб тым, што ячмені пайшлі ўгору, аб аўстрыйцу, аб далёкіх лядах - проса нішто ў гэтым годзе, не абярэшся кашы. Аб вайне, аб страшэнным ярманцы.
- І салдаткі, каб на іх ліха, распуста на іх пайшла, зусім выбіліся з рук... Вун у Ляхаўцы хлапчука бабы спаймалі ў лесе, салдаткі... Дык што б вы думалі, каб не наспеў ляснік, была б мальцу пакута... Уга, яшчэ як...
- Ну, гэта ты, пане Лявон, ужо так сабе...
- От жа крыж часны... Змітракова Кузьмы хлапец... Дадушы ж, бабы казалі...
- Ну, ты ім і вер, яны табе нагавораць. Вун у падлессі ярманца, кажуць, бачылі. Таксама ж бабы. У нядзелю па ягады хадзілі. Ды шчэ як напалохаліся. А то й не ярманец, а Мікіта Саласюк. Вугаль там паліць. Ну, дык ён і пужнуў іх...
- Пужнуць шчэ, пужнуць...
- Каго? Што?
- Даведаецеся майго ўжо слова, тады скажаце, што Лявон праўду казаў!
- Ды якую праўду?
- А чалавека біць, гэта вам што? Быдла тая здалася?
- Ну, ты там, блыха, можна сказаць, а лезе яшчэ...
- І палезу, нечага чалавека біць...
- Ты ўжо зачыні сваё зяпала, бач, гаварок знайшоўся... Тут аб чым кажуць? А ён аб сваім... Адыдзі, табе кажуць... Ідзі, ідзі, не сунь носа не ў сваё проса...
І Лявон Ражок, які спазніўся на ўсю справу, адышоў ад купкі людзей, абышоў моўчкі бярвенні, падышоў да таго нерухомага, што ляжала цяпер у брудзе, у трэсках ля пахучых бярвенняў, і стаў моўчкі ўглядацца на гэты палаплены пінжак, на адарваны каўнер, на забарсню, якая заблыталася ў бервяне, і таму й нага павісла ў паветры, вышчарыўшы скрозь парваныя лапці брудныя пальцы. І на пальцы кіпець, збіты даўно, счарнелы.
- Ну, ты там, шолудзь, не кратай, без цябе абышліся...
Ражок прысеў на бервяне, зняў для нечага шапку, ізноў надзеў яе. Нешта заказытала ў горле, у павеках воч. І таму ўстаў Лявон, высмаркаўся, выцер аб замусленую калашыну рукі і пайшоў паволі да свае хаты.
Захадзіліся дзеці, спявалі дражнёлку яму наўздагон:
- Ражок, Ражок...
- Бульбяны піражок...
Спявалі і разбягаліся па ўсіх вуліцах мястэчка, па яго сялянскай частцы, што падабралася да самай рэчкі з сваімі агародамі і паплаўцамі. Разбягаліся і па галоўнай вуліцы, дзе базар, дзе крамы, дзе стаіць манаполька і «банк», дзе жыве сам пан ураднік.
Разбягаліся і разносілі навіну:
- А сёння Хвёдара білі, Жаранкова... От жа ж білі, от жа ж якатаў, якатаў, а потым і змоўк. Авечку ў Панкрата спёр, а Панкрат за яго і вазьміся з братамі. Авечку ў кубле знайшлі, а аўчыну аж пад самым вільчыкам у хляве... От жа ж якатаў, от жа далі злодзею...
А ля бярвення стала цішэй. Разышліся і апошнія дзве маладзіцы. І толькі тады з-за струхлелае шулы варот высунулася хустка, а за ёй другая. Хустачкі з старой палатанай спадніцы, даўно злінялай і парванай, бо выбіваліся косы з-пад дзірак і пад хусткамі віднеліся напалоханыя і зарумзаныя твары. Азіраючыся, дзяўчынкі падышлі да бярвенняў і, засопшыся, пачалі ўвіхацца ля нерухомага тулава.
- Татка, а татка!
- Ну, устань жа...
І меншая пачала румзаць, адной рукой уціраючыся падалом запэцканае спаднічкі, другой штурхаючы за рукаў пінжака.
Тады старэйшая дала ёй кухталь у спіну. «Ты ўжо ў мяне змоўчыш... вось паспрабуй яшчэ! Ну, цішай жа...» Але й сама не ведала, што рабіць, і цяжка было б распазнаць, аб чым думае гэтае дзіцянё, і ці думае яно што, ці не. Не даўшы ніякай рады, глядзела дзяўчынка спалохана на вуліцу, на шаты кляноў, што ля Мялавай хаты, - дужа ж там вароты прыгожыя. І новыя яшчэ - сёлета ставіліся. Глядзела на агароды, дзе расцвітаў прыгожы мак. Але чужы мак. А таму мо яшчэ прыгажэйшы. А ў Панкратавых у саду гудзелі пчолы ля вулляў. І цвятоў колькі гэтых самых у садку: і панічы, і вяргіні, і агнявыя настуркі. А прыгажэй за ўсё - панічы пад сонцам...
А сонца лезла сляпіцаю ў вочы, у рваныя лахманы спадніцы, лашчылася аб падзёртыя карослівыя ногі. Лашчылася і грэла. І таму на змардованым дзяціным твары з'яўляліся глыбокія маршчынкі, а самі рукі разам з сонцам лезлі ў дзіравыя лахманы спаднічкі і шкраблі здратованае каростай цела, самі сабой паціналіся пад сонцам плечы, каб соладка пацерціся аб жорсткія рубцы сарочкі. Рысы твару скрыўляліся не то ўсмешкай радасці, не то пякучым болем. І ў гэтай радасці і ў болю гэтым былі - вясна, што ўпрыгожылася панічамі і пчаліным гудам, сонца, аднолькава лашчыўшае панічы і паз'едзеныя прусамі і каростай рукі, і забруджаныя лахманы, і жорсткія, склізотныя, разучыя, як асака, рубцы сарочкі.
Таму й не пазнаць было: ці то радасць, ці боль пануе на маршчакаватым твары, у вачах якога была чыстая, без хмурынкі і плямінкі, небавая сінь.
5
Напрэю дзевятнаццаць год. Але і ў гэтыя годы ў яго ўжо задужа сутуленая постаць - і ўвесь ён нейкі нязграбны, «нехлямяжанькі наш», як кажуць дзяўчаты. І ўсе яны дужа шкадуюць хлапца, як жа, бежанец, колькі тае бядоты набраўся, але каб бліжэй да хлапца, дык не...
- Трохі з прыдурам... - кажа пра свайго парабка дзядзька Іван.
Хіба не з прыдурам, калі вось угледзіцца часам у што і глядзіць. Глядзіць, здаецца, і не зварухнецца, а запытай яго, што ён там бача, - хіба адкажа. Лыпне вось так вачмі белесаватымі, і нібы ўглядаюцца гэтыя вочы не на свет божы, а ў нутро сваё і толькі потым ужо спытае:
- Аб чым гэта вы?
Спытае і ўглядаецца здзіўлена.
- Зрок у яго нутраны... - кажуць бабы-суседкі. А які гэты зрок, запытай іх, і не адкажуць.
- Такія ўжо людзі бываюць, глядзяць, глядзяць на свет божы, а калі ў гэтым свеце ды багата той прыкрасці, дык і пачынаюць вочы глядзець навыварат, усё ў сябе ды ў сябе...
- Дзіва з таго... У Цыбала шчэ не так паглядзіш... сядзіць жа вось хлопец на адных гурках леташніх...
І цураюцца дзяўчаты Напрэя - неяк няёмка з ім, задужа ж нудны хлопец. Не тое вунь, што папоўскі парабак Андрэй... У таго вочкі так і бегаюць, так і шныпараць, як мышаняты тыя. А гаваркі... Да чаго Лёкса Козіха на язык спрытная, але ж і тая не патрапіць. Праўда, і Напрэй на слова не паддасца, дзіва што ціхі, можа і адсекчы часам.
- Напрэйка, Напрэйка, ці не час жа ўжо коні паіць, - крычыць Цыбалава касавокая дачка Макрыда.
- Калі час, дык вазьмі і напаі...
- Дык ты, Напрэйка, без жартаў, а то бацька вунь прыйдзе, дык усчане лаянку.
- Вялікі мне клопат...
- Дзіва-то, татка гаворыць: лодар, пракавешны лодар...
- Жлукта ты касабокая, от я табе за лодара прачышчу твае вочы нямытыя, бач, паганяцелька знайшлася...
- Бежанец ты, прэжанец... - дражніць Макрыда, не ведаючы, чым найлепш упікнуць Напрэя.
- От я цябе аброццю як лузну за бежанца, дык перакруцішся!
- От жа вытні толькі!
- І вытну.
У хату ўваходзіць сам Цыбал. Пад ім рыпяць масціны, угінаецца ўслончык, калі садзіцца Іван ля стала.
- Дык гэта вы зноў, ліха вашай матары... Няма на вас ніколі ўгамонку. То б як добрыя людзі, а яны хіба толькі языкі часаць... Ну, ты чаго разявілася? Айда на гарод... А ты, Напрэй, запрагай коні, ды трэба хіба на млын, бо без хлеба, глядзі, застанёмся... Ды не баўся, глядзі... Ды назірай там за коньмі, не стаў ля махаў блізка... Ды сачы за мяшкамі, бо зноў які злыдзень памяняе табе там, калі будзеш абібокай. Ды глядзі, гарцы давай з таго мяшка, што палаплены, нечага там, і так з іх хопіць. Ды не лянуйся і глядзі, каб добра быў камень падпраўлены, а то ізноў, барані Божа, дабро перамелеш на субар. Ізноў жа, каб не перапаліў занадта. Ды скажы млынару, каб задужа з гарцамі не раскідаўся, бо ў мінулы раз цэлага паўмяха растала, як яго й не было... Дзіва тое - скуль яно ў млынара гэтага што й бярэцца - адзін вятрак, а чабаты заўсёды новыя...