- Ну, а цяпер вазьміце, дзядзька Напрэй, у рукі гэты дроцік.
- Ну што ж, і вазьму...
- А цяпер дакраніцеся пальцам да гэтага дроціка.
- Ну што ж, і дакрануся...
Усе з цікавасцю пазіраюць на Напрэя, на яго лапушыстую бараду, бучныя вусы і густыя бровы, з-пад якіх выглядаюць цёплыя шэрыя вочы. Раптам Напрэй аж падскаквае злёгку, кінуўшы з рук дроцік.
- Каб жа цябе нарад, дрот, а кусаецца, - аглядае з здзіўленнем свой палец Напрэй. - Аж шчыміць.
Усе спрабуюць кусанне.
- Вот вам і электрычнасць. Пусці яе ў лямпачку спецыяльную, яно і свяціць будзе, - і Іван Іванавіч прыладжвае малюсенькую лямпачку ад кішэннага фанарыка. Лямпачка гарыць, і ўсе здзівавана пераглядаюцца.
- Глядзі-ка ты...
- Дык вось, у горадзе там, заместа вось гэтых скрыначак невялікіх, машыны вялікія, яны і вырабляюць электрычнасць, ды такой сілы, што дакраніся чалавек да дроту - адразу і заб'е, як маланкай. Але зачым жа дакранацца. І вось электрычнасць цэлы горад асвятляе і нават машыны можа круціць, спецыяльныя цягнікі рушыць, уга, дзе толькі ні прыносіць яна карысці чалавеку.
- Бачыў ты! Да чаго чалавек не дадумаецца! І ўсё на патрэбу сабе, каб, значыцца, жыць лягчэй на гэтым свеце... Усякую гэта машыну сабе паставіў. Вун яшчэ на маёй памяці, дык хлеб усё на ветраках малолі. Хоць яно, канечне, і там не без розуму, усякае прыстройства там, але ж звычайнае прыстройства. Быў яшчэ, праўда, у пана валовік. Ну і ўсё. А цяпер вось у воласці паравы млын. І куды табе шпарчэй, чымся на ветраку. Дый мука лепей. Ізноў жа і ветру чакаць не трэба, і ніякага табе клопату: ні махі табе не паламае, ні парусу не парве. Ізноў жа аўтамабілі... Вун кляпчанскі пан, дык, кажуць, з-за межаў прывёз машыну сабе, аўтамабіль. Сам сабе йдзе. Ні коней табе, ні валоў - анічога. Ды яшчэ як ідзе, аж саша гудзіць, колькі тых коней адных папудзілася ды калёс паламалася.
- Каму, дзядзька Ўладымер, аўтамабіль, а каму конь калечаны, - устаўляе слова канавал Зміцер. - Яно-то, канечне, добра пану ў аўтамабілі, а мужыку з канём смерць.
Рэдзенькая бародка Змітрава трасецца ад смеху, і ўся яго галава з шэрым воспенным тварам хуценька паварачваецца на доўгай шыі, шукаючы спачування сваёй думцы.
- Не кажы, браце... Канечне, пан пра сваю карысць клапоціцца, не пра тваю ж...
- Гэта правільна вы сказалі, пане Ўладымер, - гаворыць Іван Іванавіч, шуруючы наждачнай паперай дно карца. - Паны вечна клапаціліся аб сваіх інтарэсах. Аб іх яны клапоцяцца і цяпер. Хоць бы й машыны сабе - ізноў жа каму ад іх больш карысці, нашаму хіба брату?.. Уга... Вун мой брат у горадзе на заводзе працуе. Колькі іх там яшчэ працуе. А як сталі новыя машыны ставіць, дык каторых з рабочых і на вуліцу выгналі, ды яшчэ колькі...
- Дык тут, мусіць, вайна вінавата, Іван Іванавіч?
- Пры чым тут вайна? Вайна сама сабой. А хіба вайна карысць якую дае?
- Ну канечне, Іван Іванавіч, аніякай карысці. Вун у Каравашкі сын звярнуўся, ходзіць цяпер на двух мыліцах. Канечне, ніякае карысці тут акрамя шкоды. А колькі пабітых? Ізноў жа параненых? Ды не дабіцца цяпер ні да чаго, не дакупіцца, і дзе яно што і падзелася? Канечне, цяжка нашаму брату. Ды што калі жэрдку якую плот залапіць, дык паспрабуй сунься ў лес панскі, такую цану ўздулі, што хоць ты трымайся. А за папас у лясу?
- Уга, хутка і зусім упраўляючы хоча ўсякі папас адмяніць, псуюць, кажа, задужа лес каровы, - перабівае Напрэя Ўладымер.
- А арэнда пожняў?
- А шурка дроў?
- А паспрабуй якую дзесяціну на панскім прысеяць?
- Дзіва што... Ходзіць вун па парку, як певень той галанскі, упраўляючы наш, пуза адрасціў - колькі б тых свечак адных нарабіў бы з гэтага сала паганага. Ды што б яшчэ было, калі б не ездзіў штогод сала спускаць на тыя цёплыя воды. Канечне, у вялікі яму клопат вайна!
- А дзе ж, між іншым, пан падзеўся, каторы год нямашака?
- Ды прыязджалі вось некаторыя нашы хлопцы - салдаты, з Пецярбурга прыязджалі. Дык казалі - у інтэндантах там дзесьці служыць, поўным генералам...
- Яно, канечне, не падпрапаршчыкам якім, вядома, генералам...
- Ну што ж, на тое, браце, вайна, яна нікога не мілуе, ні мужыка, ні пана. Канечне, пану вальготней, нашаму брату цяжэй. Але што ж ты зробіш. Канечне, прыходзіцца і цярпець. І як жа без вайны. Сядзелі б так, ну і прыйшлі б немцы, і пазабіралі б усё. І цара свайго пасадзілі б табе. І сказаў бы, ану, хрысціяне-мужычкі, а пакланіцеся майму Богу. А калі што, уклеіў бы бізунамі. От ба...
- «От ба, от ба»... - перадражняе Ўладымера Напрэй, - і галава ў цябе не галава, а часам торба...
- Ты гэтак чаму?
- А таму, што дурань ты бываеш задужа часам... У цябе сыны малыя, дык табе і вайна - столькі-то клопату... А ў мяне вот на вайне адзін, ды другому трэба рыхтавацца, ты ж замест яго не пойдзеш. Дык табе і вайна патрэбна...
- Ды яна і мне ні к чаму... Але ж як жа так? Ну, скажам, не ваяваць... Ды што ж з таго будзе? Ну, прыйдзе немец, павыразае ўсіх...
- Дужа там павыразае...
- А табе ведаць? Вайна ж - гэта не жартачкі, не свята прыстольнае...
- А калі не жартачкі, дык і ваяваць не трэба...
- Ён ізноў! Дык немец жа прыйдзе...
- А няхай яны таксама не ваююць... А ў немца хто? Тыя ж самыя хрысціяне-мужыкі ды рабочыя, скажам... Працуюць жа ў фальварку аўстрыйцы, крыху наламаліся гаварыць па-наскі, дык і расказваюць: і ў іх жа і поле такое, і гароды, і ўсё, адным словам, як у нас, хіба гаспадарку толькі лепш даглядаюць. Дый сам жа ты не раз мо бачыў, як працуюць яны - дасціпныя хлопцы: і ў полі, і ў хляве, дзе ты яго ні пастаў. І да дзяўчат не зломкі - наскія хлопцы. Глядзі, Аніс, наладзяць яны табе канкурэнцыю.
- Кіньце вы, дзядзька, уздумалі...
- Дык аб чым жа я... Вось збіўся крыху. Ага, аб вайне. Вось і выходзіць па майму розуму - зачым ваяваць, зачым калекаў рабіць, зачым гэта мне ды аўстрыйскага мужыка біць. Няхай бы выйшаў наш цар Мікалай, а насупраць яго Вільгельма, і няхай бы там валтузіліся, калі ўжо так укрыўдзілі адзін другога. Няхай бы і дужаліся там, ці як. Які б перадужыў, таму і пабеда, дый плата там якая, ці што. І не смертаўбіўства табе, ні калек, анічога...
- Так, дзядзька Напрэй, добры план у вас. Лепш яно, канечне, па-вашаму. Але хто ж гэта паслухае... Няхай бы сабе дужаліся. Няхай бы галовы паскручвалі адно другому. Толькі б непраменна нашаму Мікалаю не здужыць Вільгельма.
- Чаму ж гэта так?
- Ды казалі людзі, бачылі цара ў Магілеве, дык дробны, кажуць, не дужа штоб з віду гэта, нехлямяжы зусім...
- Хто гэта табе дзейкаў?
- Ды Мікіта з Плёсаў.
- Дужа ён бачыў цара там. Намылілі добра жандары шыю яму, калі па дурасці ў цягнік царскі сесці хацеў. Дні тры пратрымалі яшчэ. Ну й, кажа, з'ездзіў, дзесятаму закажу.
Разыходзіліся позна. У хаце заставаліся звычайна яшчэ Пінька-лазакрут ды закройшчык Мойша Гінт. Маўчалі колькі хвілін, унурыўшыся ў нумар мясцовай губернскай газеты. Іван Іванавіч укладваў у шафу струмант.
- Дык, кажаце, кепскія справы, Іван Іванавіч?
- Не сказаў бы, каб добрыя. Яно, вядома, як разумець. На фронце адступаюць. Начальства звярэе. Народу штодзень трэба болей. Прызыў вот-вот павінен быць... А тут нядоімкі... А земства хоць бы палец а палец стукнула, каб паклапаціцца аб чым. Дык вось якія справы!.. А ў вас як там?
- Ды яно цяжка, Іван Іванавіч... У лазакрутаў жа ў нас сабраліся самыя ўжо тыя, што й зарабіць ніяк іначай не змогуць. Трымаюцца за работу, як сук за дрэва. А ў мястэчку дужа ж ужо сіяністы налягаюць. Так налягаюць, што ва ўсіх галовы ходарам.
- А вы насы і развесілі...
- Ды мы не развесілі. Толькі цяжка, сапраўды цяжка. Пачні гаварыць - і не слухаюць...
- Дзе там... І слухаць не будуць, калі вы будзеце ў маўчанку гуляць. Хто ў іх там? Меламед гэты самы? Дык з яго ж пясок сыплецца. Хіба зяць яшчэ Нохімаў, што з горада наязджае? Ну з тым ужо трэба лічыцца. Але ж хто ён такі? Лавашнік? Магазін гастранамічны, кажаце? Павінны вы гэта на зарубку ўзяць: хто кодла гэта самае арганізоўвае. Меламеды, лавашнікі, усякія там багацеі вашыя: Лейба-крупадзёр, Алтэр... Ім-то што.