- Дык жа, Іван Іванавіч, і шаўцы там і вунь швачкі...
- Я і кажу... Павінны вы неяк ставіцца да ўсяго гэтага...
Спала мястэчка. Чорныя прагаліны акон - падслепаватых, замурзаных - упіраліся невідушчым зрокам у сонны пыл суцішанай вуліцы. У цяжкой задуме драмалі стрэхі над пахіленымі хатамі - вось-вось упадуць, рассыпяцца, каб не гэтая чулая, старожкая цішыня летняе ночы. І калі пачнуць шарэць саламяныя стрэхі ды купчастыя ліпы, ціха рыпнуць дзверы ў Івана Іванавіча і згасне ў вокнах цьмяны бляск кавалёвай лямпы.
- Дума разышлася, - кажуць жартам сяляне. Другія клічуць банкетам.
- І ахвота яму газу паліць, то ж позняя птаха... А чалавек усё ж сур'ёзны, з ім пагаварыць можна.
- Дзіва што! Каваль...
6
Аўстрыйцы касілі, грэблі сена, сушылі, складвалі ў стагі. Не маглі толькі патрапіць з усімі, з мужыкамі, каб копы такія ж самыя складваць. Выходзілі ў іх трохі іншыя. Але столькі і той бяды. Жылі аўстрыякі ў панскім гумне, а зімой перабіраліся ў фальварковую лазню. Быў і стражнік, раней прысланы з воласці, жыў пры аўстрыйцах, а цяпер ужо каторы месяц жылі яны без усякае варты. Раней людзей крыху дзічыліся, а цяпер хоць бы што, вун па нядзелях на мястэчка ходзяць, зубы скаляць з дзяўчатамі, з маладзіцамі. Па нядзелях такую музыку наладжвалі, што збягаліся ўсе дзяўчаты, каб падзівіцца на аўстрыйскае ігрышча. Скрыпак з пару аднекуль дасталі, бубен. Ды яшчэ сякія-такія прылады. Возьмуць кій звычайны, і на яго струны нацягнуць, ды прыб'юць бляшанак колькі з-пад кансерваў, ды наверх кружалак бляшаных, ды як пачнуць гэта ў тахт бубну ды скрыпкам смыкам драўляным з зарубінамі пацягваць. Такія вальсы адкалвалі, што толькі трымайся. Нават дзявок вучылі скакаць па-іхнаму. Але, канечне, скокі, яны паўсюды аднолькавыя, не цяжка навучыцца ў іх. Часам які Ганну пад бокі падхопіць і ну кружыць і ну наварачваць пад скрыпку. Сапе Ганна, крэкча, з рук выбіваецца.
- Ідзі ты, паганы. Дзе мне ўжо, ёмашніка захацеў, ці што?
Ёмашнік ёмашнікам і «аўстрыец паганы», але зірнуць аўстрыякі на жывот Ганны, самаму старэйшаму аўстрыяку, чарнавусаму Язэпу, падміргваюць: «Твой тут клопат быў». Паважна той вусы падкручвае і, як кот, аглядае сябе: «Бывае, маўляў, чаго з нашым братам не здараецца, ад смерці ды ад жанчыны не адкараскаешся».
Хвацкі народ, вясёлы.
Ганна есці ім варыла. І калі наварыць, пасылала большанькую сваю дачку Настачку ў гумно ці ў сад ці на поле часам - калі якая работа там.
- Ідзі ўжо, заві Аўстрыю.
Аўстрыя шумела, гармідарыла, пацела над Ганнінай заціркай. Шумныя выходзілі з-за стала, няньчыліся з Ганнінымі дзецьмі, рабілі ім забаўкі розныя, цацкі выразалі з дрэва.
- Шанцуе табе, Ганна, - кідалі часамі фальваркаўскія найміткі, што кароў даілі.
- А што?
- Удача ж у цябе: то ніводнага бацькі дзецям сваім не прыдбала, і адразу вун колькі, цэлая купа.
- Уга... Уга... А што мне рабіць, мужчынкі, можна сказаць, нішто сабе. Хіба шкода мне, няхай і з дзецьмі забаўляюцца... Панчошкі вун падарылі малому.
- Панчошкі? Дзіва то... панчошкі...
- От жа ўзялі і падарылі...
Часам аўстрыякі пелі пасля палудня. Альбо вечарам пасля працы. Садзіліся дзе-небудзь на бярвенні ці на гумнішчы. Звычайна пачынаў чарнявенькі Янусь, а за ім падхватвалі ўсе. Песня расла, шырылася, узнімалася вышэй і вышэй, над гумном, над садам, над цёмнаю сажалкай, над калодзежнымі журавамі. Потым песня спадала, паволі, спакваля, як бы той жаўранак у полі, як белы туман раніцой у лагчыне, раніцой над Дняпром сінявокім. Ападае туман, шархацяць асакою хвалі, ліжучы прыбярэжны жвір і пясчаныя адмеліны.
Слухаюць бабы песні тыя, падапруць далонямі шурпатымі шчокі маршчатыя, насамі нехаця хліп ды хліп, а другая і вытра рогам хусткі вока-другое.
- Сумныя песні. Нібы і не наскія словы, не разбярэш, аб чым яны спяваюць там... А песня даходзіць, адчувае нутро яе... Аб радзіме хіба спяваюць, аб бацькаўшчыне, аб матках сваіх, аб нявестах...
- Дзіва што аб матках... Ці ведае каторая, што сын на чужыне, ці жыў, ці здароў, ці бывае ён сыты...
- Дзіва што, ці бывае ён сыты...
- І як абуты, адзеты, як дагледжаны...
- Дзіва што, як дагледжаны...
- І маткі ў іх, нябось, плачуць, небаракі, па іх, па сынах, так жа, нябось, як і мы па сваіх...
- Дзіва што, плачуць...
Сумныя песні, цягучыя.
Вельмі іх паважае - і песні і аўстрыякаў - садоўнік Францусь Карлавіч. Стары ўжо, рукі трасуцца часам, калі захвалюецца, недабачыць ужо крыху. А песні любіць. Любіць і паводзіны чалавечыя.
- Бачыш ты іх, у няволі жывуць, у вялікай, сказаў бы, няволі, а дзе ты іх бачыў, каб днём святочным выйшаў бы каторы ды не паголены. Чыстату народ любіць, парадак. Па-польску сябе народ трымае. Вот у нас, у Польшчы, не то, што ў вас, - расказвае звычайна Францусь аб'ездчыку альбо парабку Мірону, - няма таго бруду, нечысці тае няма, што па хатах у вас. І народ чысцей ходзіць, і з'есць смачней. Ну вот, да слова кажучы, жывеш ты, Міронька, а што ты бачыш ці бачыў на свеце. І кругом цябе незадачы і беднасць, пінжак у цябе і ўлетку і ўзімку аднаго колеру. І сын у цябе крывы...
- Характар у мяне задужа ціхі, пане Францусь...
- Пры чым тут характар?
- Не гаварыце... І крыўдзяць мяне часам і абманваюць калі-нікалі. А я сабе маўчу, не магу тады слова сказаць, каб гэта ды супроць крыўдзіцеля. Няхай ужо маё пяройдзе, думаю... Ціхі характар, пакладлівы...
- Гэта дармо... Дык от я й кажу, што зусім іначай у нас.
- І бедных нямашака?
- Пры чым бедных. Ёсць яны, колькі хочаш, а цяпер мо й болей, бо чуў жа ты пра вайну, увесь край здратавалі наш, снарадамі пазрылі. Але не ў гэтым справа. Культурней людзі жывуць у нас, вось аб чым я гавару. І ведаеш, дужа б мне хацелася пабыць там ізноў. А не быў я там гадоў мо з дваццатак, бо не ўжыўся дома дый не было ўжыцца на чым, былі мы беззямельнымі, дык паехаў тады шукаць заработкаў. А жылі мы тады пад Сувалкамі.
- Баі цяпер, кажуць, ідуць там...
- Ото ж... ідуць...
Часта, расчулены песнямі аўстрыйскімі, ішоў Францусь Карлавіч за рэчку, дзе наводшыбе ля дарогі стаяў стары касцёл зачынены - служылі тут хіба толькі на Антонія. І, сеўшы на прыдарожны камень, даставаў табакерку з кішэні, дрыжачай рукой браў шчапотку табакі, доўга прыцаляўся да носа і сядзеў нерухомы, унурыўшы позірк у векавечныя ліпы на цвінтары касцёла, у стральчатыя змрочныя вокны, на пахілены крыж.
Думаў аб старасці, аб маладосці, аб далёкай бацькаўшчыне, якая за даўгія гады пакрылася ўжо нейкім шызым змрокам, і з гэтага змроку выступалі, яскрава выпукляліся ў памяці пахіленыя замшэлыя крыжы на дарогах ды статуя святога Езуса на канцы роднага мястэчка. Ды балючыя крыўды, якія не вытруціць час.
Думалі і марылі аб радзіме, аб бацькаўшчыне і аўстрыйцы.
Звала яна.
Заклікала радзіма, дакраналася кволымі струнамі да сэрцаў, і нылі сэрцы, нылі, хваляваліся, шчыміла іх болем салодкім. Каб вёскі свае пабачыць, гарады свае, свае стэпы. Каб пабачыць матак сваіх, сясцёр і каханак, цёплай слязой абмачыць сівыя бацькавыя валасы, каб сышлася сляза са слязой і нарадзілася б гаручая радасць сустрэчы.
Звала бацькаўшчына.
І заклікі яе гінулі ў рэхах вайны.
Вайна!
Нічога не зробіш.
Вайна мае свае законы.
Вось скончыцца, тады мо й на бацькаўшчыну. Тады мо й дарога вольная...
12
Дзесьці ў сенцах скавыталі парасяты ды рохкала старая свіння, поркаючы лычом у дзверы. Дзверы рыпелі на завесах, соўдалася ўзад і ўперад старая закрутка ды ціха дзынкала кружолка-бляшанка на лямпе, заіржаўленая, замушаная, якая вісела на дроце, абверчаным палінялай рознакаляровай паперай.