— Мяне завуць Мартэн.
Маці неяк дзіўна скаланулася. Яна ступіла крок, каб бліжэй разгледзець жабрака, і, апусціўшы рукі, з разяўленым ротам спынілася насупраць яго. Усе маўчалі.
Нарэшце Левек сказаў:
— Вы адсюль?
Ён адказаў:
— Я адсюль.
Ён усё ж падняў галаву, позіркі жанчыны і жабрака сустрэліся, спыніліся, змяшаліся, быццам зачапіліся адзін за адзін.
І раптам яна другім, ціхім трапяткім голасам прашаптала:
— Ці ты гэта, мужычок?
Ён вымавіў па складах:
— Гэта я.
Ён не кратаўся, усё жаваў свой хлеб. Левек хутчэй здзіўлена, чым усхвалявана прамармытаў:
— Гэта ты, Мартэн?
Той проста адказаў:
— Але, гэта я.
Другі муж спытаўся:
— Адкуль жа ты ўзяўся?
Першы загаварыў:
— З Афрыканскага берага. Мы наляцелі на плытнечу і пачалі тануць. Выратаваліся ўтрох: Пікар, Вацінэль і я. Нас схапілі дзікуны і трымалі дванаццаць гадоў. Пікар і Вацінэль загінулі. Нейкі ангельскі вандроўнік вызваліў мяне і давёз да Сэта. І вось я тут.
Мартэнава жонка заплакала, уткнуўшыся тварам у фартух.
Левек сказаў:
— Што ж нам цяпер рабіць?
Мартэн спытаўся:
— Ты яе муж?
Левек адказаў:
— Я!
Яны зірнулі адзін на аднаго і змоўклі. Мартэн абвёў вачыма дзяцей і кіўнуў на дзвюх дзяўчынак:
— Мае?
Левек адказаў:
— Твае.
Той не ўстаў, не пацалаваў іх, адно сказаў:
— Божа мой, якія вялікія!
Левек паўтарыў:
— Што ж нам рабіць?
Збянтэжаны Мартэн ведаў не лепш за яго. Урэшце ён вырашыў:
— Я зраблю, як ты захочаш. Я не хачу пакрыўдзіць цябе. Але гэта складана, бо ёсць хата. У мяне двое дзяцей, у цябе трое, у кожнага свае. Жонка? Ці то твая, ці то мая? Будзе, як скажаш, але хата — хата мая, бо гэта бацькаўшчына, у ёй я нарадзіўся, і ўсе паперы ў натарыуса.
А Мартэніха ўвесь час плакала, хаваючы ціхія слёзы ў блакітны прыпол. Абедзве вялікія дачкі падышлі бліжэй і трывожна пазіралі на свайго бацьку.
Ён паеў і сам спытаўся:
— Што нам рабіць?
Левек надумаўся:
— Трэба ісці да кюрэ, ён дарадзіць.
Мартэн падняўся, ступіў да жонкі, а тая кінулася яму на грудзі і загаласіла:
— Мужычок ты мой! Вярнуўся! Мартэн, мой бедны Мартэн вярнуўся!
І яна абхапіла яго рукамі, раптам наскрозь працятая подыхам мінулага, болем успамінаў пра свае дваццаць гадоў і іх першыя абдымкі.
Гэтак жа ўсхваляваны Мартэн цалаваў яе ў каптур. Абое малыя, пачуўшы матчын плач, разам завылі, а немаўля на руках у малодшай Мартэн запішчала пранізлівым, як разладжаная дудка, галаском.
Левек чакаў каля дзвярэй.
— Хадзем, — сказаў ён, — трэба парадкавацца.
Мартэн адпусціў жонку, а калі ён глядзеў на дачок, яна сказала:
— Пацалуйце вы хоць вашага татку.
Яны падышлі разам, без слёз, здзіўленыя, трохі спалоханыя. І ён кожную цмокнуў у шчаку смачным сялянскім пацалункам. Немаўля, зусім блізка ўбачыўшы чужога, так заплакала, што ледзь не зайшлося.
Мужчыны пайшлі з хаты.
Калі яны міналі «Карчму гандляроў», Левек прапанаваў:
— Ці не выпіць па шклянцы?
— Можна, — сказаў Мартэн.
Яны ўвайшлі, селі ў бязлюдным яшчэ шынку, і Левек крыкнуў:
— Гэй, Шыко, дзве гарэлкі, дыхтоўнай, Мартэн вярнуўся. Мартэн, маёй жонкі, ведаеш, Мартэн з «Дзвюх сясцёр», які быў прапаў.
І пузаты, сыты, з чырвоным тварам карчмар узяў адной рукой тры шклянкі, другой кварту, падышоў і спакойна спытаўся:
— Бач! Вярнуўся, Мартэн?
Мартэн адказаў:
— Вярнуўся.
Пераклад: Сяргей Мурашка
Пасаг
Шлюб мэтра Сімона Лебрумана і панны Жаны Кардзье нікога не здзівіў. Мэтр Лебруман нядаўна купіў натарыяльную кантору пана Папіёна, і, ведама, патрэбны былі грошы, каб заплаціць; а панна Жана Кардзье мела трыста тысяч франкаў гатоўкаю — банкнотамі і чэкамі на просьбіта.
Мэтр Лебруман быў прыгожы хлопец. У ім была нейкая шыкоўнасць, шыкоўнасць, уласцівая натарыусу, шыкоўнасць, можа, трохі правінцыйная, але ўсё ж такі шыкоўнасць, што не часта сустрэнеш у Буціні-лё-Рэбур.
Панна Кардзье мела вабнасць і свежасць, вабнасць трохі сарамлівую і свежасць трохі пабляклую, але, увогуле, яна была пяшчотная і прынадная прыгажуня.
На вяселле збеглася паглядзець усё мястэчка. Усім спадабаліся маладыя, якія вярнуліся пасля царквы схаваць сваё шчасце пад шлюбны дах, вырашыўшы зрабіць кароценькую вандроўку ў Парыж пасля некалькіх дзён кахання.
Дні гэтыя былі чароўныя, бо мэтр Лебруман змог адразу надзіва спрытна, далікатна і ладна абыходзіцца з жонкай. Яго дэвіз стаў: Памаленьку — далей зойдзеш». Ён быў цярплівы і дзейны адначасова. Жонка ўсёй душой і адразу пакахала яго.