Але не вырушыўшы — не дасягнеш, не шукаючы — не знойдзеш. Калі не можаш нечага дачакацца, трэба імкнуцца да гэтага дайсці.
Раздзел пяты
“Гэтыя краіны аддзяляюць высокія непадступныя горы, і ніхто іх яшчэ не пераходзіў. Паводле словаў лысых, на гарах жывуць – хаця я гэтаму не веру – казлакапытыя людзі, а за гарамі — іншыя людзі, якія спяць шэсць месяцаў у год. Гэтаму я ўжо зусім не веру” (Кніга 4. Мельпамена. 25).
“Пра ўзгаданае пер’е, якім, паводле скіфаў, напоўненае паветра, і таму, маўляў, нельга ні бачыць, ні прайсці, я трымаюся такога меркавання. На поўнач ад скіфскай зямлі пастаянныя снегапады, летам, канечне, меней, чым зімой. Такім чынам, кожны, хто бачыў падобныя камякі снегу, зразумее мяне; бо снежныя камякі нагадваюць пер’е, і праз такія суворыя зімы паўночныя вобласці гэтай часткі свету не населеныя. Такім чынам, я мяркую, скіфы і іх суседзі, вобразна кажучы, называюць сняжынкі пер’ем. Вось сведчанні, якія у нас ёсць пра самыя аддаленыя краіны” (Кніга 4. Мельпамена. 31).
“У неўраў звычаі скіфскія. За адну генерацыю да паходу Дарыя ім давялося пакінуць сваю краіну праз змеяў. Бо не толькі іх уласная зямля выгадавала мноства змеяў, але яшчэ болей напала іх з пустыні ўнутры краіны. Таму неўры былі вымушаныя пакінуць сваю зямлю і пасяліцца сярод будзінаў. Гэтыя людзі, хутчэй за ўсё, чарадзеі. Скіфы і прысутныя сярод іх эліны, прынамсі, сцвярджаюць, што кожны неўр штогод на некалькі дзён ператвараецца ў ваўка, а пасля зноўку прымае чалавечае аблічча. Мяне гэтыя чуткі, канечне, не могуць пераканаць; тым не менш, так кажуць і нават клятвенна сцвярджаюць” (Кніга 4. Мельпамена. 105).
“Сярод усіх плямёнаў самыя дзікія норавы ў андрафагаў. Яны не ведаюць ні судоў, ні законаў і з’яўляюцца качэўнікамі. Адзежу носяць падобную да скіфскай, але мова ў іх адрозная. Гэта адзінае племя людаедаў у краіне” (Кніга 4. Мельпамена. 106).
“Будзіны, карэнныя жыхары краіны, — качэўнікі. Гэта — адзіная народнасць у краіне, якая харчуецца сасновымі шышкамі. Гелоны ж, наадварот, займаюцца земляробствам, садаводствам і ядуць хлеб. Паводле знешняга выгляду і колеру скуры яны зусім не падобныя да будзінаў. Аднак эліны і будзінаў завуць гелонамі, хаця і дарэмна. Уся зямля іх пакрытая густымі лясамі рознай пароды. Сярод лясных гушчароў знаходзіцца велізарнае возера, аточанае балотамі ды зараснікамі трыснягу. У гэтым возеры ловяць выдру, баброў і іншых звяроў з чатырохкутнай мордай” (Кніга 4. Мельпамена. 109).
Я чытаў Герадота, і ў галаве віравала ці то пер’е, ці то сняжынкі. Нейкі валацуга дзве з паловай тысячы гадоў таму зазірнуў адным вокам у маю краіну, нічога ў ёй не зразумеў, расказаў іншым, якія таксама нічога не зразумелі, але валацугу паверылі. Яны старанна пераносілі глупствы з рукапісу ў рукапіс, захоўвалі ў кляштарах, друкавалі in folio. Потым — смяяліся з іх. Потым ставіліся як да мастацкай літаратуры, гістарычнага фэнтэзі. І вось зараз паводле эскізу з чужых забабонаў нехта трэці пачаў выбудоўваць рэальны свет. Вось жа яно, пер’е, намаляванае на мапе, якую замовіў Апальшчык і выканаў шахцёр. Вось рыса, якая пазначае мяжу белых герадотавых “сняжынак” — вышэй за былыя “Ашмяны”, праз “Смаргонь” да “Полацка”. Хай сабе і пытальнік побач. Вось яны, казлакапытыя, у апошняй зводцы светлавых навін, а таксама — неўры, якія перакідаюцца ваўкамі, андрафагі, якія выядаюць цэлыя паселішчы людзей, і скіфы, якія змагаюцца з андрафагамі, не злазячы з коней. Адкуль выскачыў гэты свет? З якой дзіркі ў гістарычнай тканіне? І дзе былі скіфы з казлакапытымі, калі мы расшчаплялі атам, мадэлявалі базон Хігса і гулялі ў Майнкрафт? І ці выскачыў ён насамрэч, ці, можа, камусьці прымроіўся ў цемры?
Я адклаў кнігу, пагладзіў Герду — яна спакойна спала, яе цела было гарачае. “Пачакай мяне тут, дзяўчыначка”, — папрасіў я і, пакінуўшы паліто, пляцак з цынкам ды стрэльбу каля яе, узяў свечку і пайшоў па драўляных сходах уніз. У канторы ля каміна збіраліся нейкія людзі — я чуў з-за дзвярэй галасы, у кожным з іх мелася адценне грыбкоўскага тэнарка. Чуўся скрыгат узразання бляшанак з тушонкай і дзынканне пляшак з нейкай вадкасцю. Я вырашыў не выходзіць знаёміцца, каб сквапныя Грыбкі не падумалі, што я натачыў лыч на іх каштоўную ежу. Таму спусціўся яшчэ на ўзровень уніз наўпрост паводле кірунку стрэлкі, што паказвала, дзе лазня.
У фрыгідарыуме ці, калі прасцей, халоднай распранальні, за сталом сядзелі два мажныя дзядзькі, захутаныя ў прасціны. У наш час заможнасць незнаёмца вызначаецца з першага погляду, паводле складу ягонай фігуры. Чым шырэйшы пры пупе, тым алігархічнейшы. То былі вельмі багатыя джэнтльмены. Багацце звісала з іх кумпякоў, набрыняла шматлікімі складкамі на валасатых жыватах. Нават шыі ў іх былі вельмі заможныя, у тры ахопы. Ды што там! Насы — у насах яны былі шырэйшыя, чым тыя-сія Грыбкі ды Грыбчыхі! На стале стаяла пластыкавая бутэлька са сцюдзёнай вадой — яшчэ адно сведчанне выключнай грыбкоўскай гасціннасці. Мужчыны выглядалі згаладнелымі і крыху расчараванымі.