— Разаспаўся, як на пярыне ў мамкі.
Вочы бачылі перад сабою жандарма і цемру камеры, расхінутую ў бакі, да сцен, святлом з калідора. За дзвярыма камеры стаяў другі жандарм.
— Пашлі,— сказаў жандарм і адыйшоў крыху ў бок ад ложка.
Яго прывялі ў той-жа пакой, дзе дапытваў следчы. Як адчыніліся дзверы пакоя, па лакіраванаму казырку шапкі, па кароценька падстрыжаных вусах і падстрыжаных вожыкам валасах на круглай галаве пазнаў палкоўніка Шэмета. Палкоўнік стаяў за сталом, злосна пазіраючы касустрач Круміньскаму. А калі жандармы зачынілі дзверы і, бразнуўшы шпорамі сталі за дзвярыма, палкоўнік загаварыў крыклівым голасам:
— Як ты асмельваешся насіць мундзір афіцэра польскай арміі! Ты... ты хто такі?
Круміньскі прыпомніў палкоўніка, як ён быў на вечарынцы ў старшыні гарадской думы. Прыпомніў ягоныя ўляганні за спявачкай. пахатлівыя позіркі на яе, яго прыглушаны рагаток і таемнае паведамленне аб прысланых французскіх самалётах. Ён зразумеў злосць палкоўніка і губы пачала рассоўваць усмешка. Хацелася сказаць: не крычыце, пане палкоўнік, усёроўна мы вас перахітрылі, мы абрэзалі крыллі вашых лятункаў пра паспяховы наступ на фронце і заваяванне большэвіцкіх гарадоў.
— Ты хто такі? — паўтарыў палкоўнік сваё крыклівае пытанне.
— Падпаручык польскай арміі, пане палкоўнік.
— Большэвік, а не падпаручык!
І раптам змяніў тон. Скрануўся з месца, пачаў хадзіць ад сцяны да сцяны, за сталом, адсунуўшы крэсла.
— Гэта ганьба, пане падпаручык. Я не хацеў паверыць у ваш удзел у здрадзе. Не хочу верыць і зараз. Гэта... гэтага нельга зразумець. Я пераконаны, што вы не маглі самі дадумацца да гэтага. Вас уцягнулі, прымусілі, напэўна далі грошай... Але айчызна ўсё здолее дараваць, калі вы назавеце іх. І мы заплоцім за гэта... а да ўсяго, я гэта на сябе вазьму, павысім вас у чыне.
Круміньскі не здолеў захаваць усмешкі.
— Што? Пан падпаручык! Памятайце дзе вы!
— Я памятаю.
Палкоўнік спыніўся і паклаў на стол куртатую далонь сваёй рукі.
— І да ўсяго-ж пан паляк? Пан падпаручык паляк?
— Так.
— Маўчаць! Пан садзейнічае большэвікам у справе ўдушэння свайго народу.
Круміньскі стаяў нерухомы і стомлены.
— Няхай пан назаве тых, хто скіраваў яго на шлях здрады і мы ўсё даруем. Ну? Сядзьце і назавіце мне іхныя прозвішчы і дзе яны.— Палкоўнік сеў, узяў аловак. Але Круміньскі стаяў на месцы. — Чаму-ж пан маўчыць? Я ўсё раблю ў інтарэсах пана. Альбо пан сёння ўсё скажа, альбо будзе позна...
— Я не разумею, чаго пан палкоўнік хоча ад мяне. Раз усе мае таварышы арыштаваны, што-ж яшчэ?
— Я хочу ведаць, дзе ваш партыйны комітэт і хто ў ім.
— Я гэтага не ведаю, пане палкоўнік.
— Пан не хоча сказаць?
— Не ведаю.
— Пан жартуе?
— Не.
— А што, калі нам ужо ўсё вядома?
Круміньскі варухнуў плячыма:
— Тады навошта-ж распытваць мяне?
— Маўчаць! Я даю пяць мінут на развагі. Пан прадумае ўсё і скажа. Камітэт, яго склад і кіраўніка пан ведае... Пяць мінут, а пасля я загадаю гаварыць з панам крыху інакш...
— Мне няма над чым думаць. Пан палкоўнік дарэмна мяне страшыць. Мяне страшылі ўсё жыццё, з самых малых год і білі, і я перастаў баяцца. Мне няма над чым думаць. Я пану палкоўніку нічога не скажу.
— Я ўсё-такі даю пяць мінут... Падпаручык! Табе будзе страшна!..
Круміньскі адвёў позірк ад палкоўніка і пачаў углядацца ў карту на сцяне. Ён разумеў, што палкоўнік вядзе з ім гульню, за якой пачнецца сапраўдны допыт, з катаваннямі і здзекамі і па тым, як будуць дапытваць, ён будзе ўгадваць, як трымаюцца таварышы.
Палкоўнік паклаў недакураную папяросу на партабак і зірнуў на гадзіннік.
— Ну! Пяць мінут прайшло. Ці падпаручык усё яшчэ мае намер займацца жартамі?
Круміньскі здзіўлена варухнуў плячыма. Палкоўнікава гульня надакучала яму.
— Я нічога не скажу.
— Канчаткова?
— Так.
Палкоўнік узняўся і крыкнуў жачдармам.
— Зняць мундзір!
Жандармы схапілі Круміньскага за плечы, і пачалі расшпіляць гузікі мундзіра.
— Сарваць! — крыкнуў палкоўнік, падыйшоў і з усяе сілы ірвануў мундзір сам. Круміньскі не ўстояў на месцы, а мундзір затрашчэў па швах.
— Сарваць і вон! — крыкнуў палкоўнік. Ён затупаў перад Круміньскім, размахваючы кулакамі.— Я табе зраблю страшна!..
Калі жандармы выштурхнулі Круміньскага ў калідор, палкоўнік адчыніў дзверы габінета і крыкнуў наўздагон ім:
— На ніз яго!
* * *
Гэта была яма. Яго ўпіхнулі ў вузкую, чорную дзірку дзвярэй і адразу заперлі іх. Намацваючы нагамі сходхі, ён сышоў на падлогу. Іх было тры — тры сходкі ўніз, у цемру, якой ён доўга не мог праняць вачыма. Ён паціху ішоў у цемры ў адзін бок два крокі, дза Ў другі, потым далей ад дзвярэй. Рабіў нясмелыя крокі, рассоўваючы цемру, разбаўляючы яе колерам сваёй гімнасцёркі, бялявасцю свайго твару і рук, якія выстаўляў перад сабою, каб намацаць, што наперадзе. Рукі натыкаліся ў цемры на нешта халоднае і мяккаватае. Ён дагадваўся, што рукі намацваюць сцяну. Мяккай яна пэўне здаецца ад дотыкаў да яе пальцаў. А можа ад таго, што на ёй цвіль? Пальцамі аднае рукі ён бярэ пальцы другой, каб пазнаць, ці вільготныя, але абодвума рукамі дакранаўся да сцяны і нічога нельга пазнаць, а ўбачыць, што на пальцах нельга. Ён стаіць на адным месцы. 3 памутнеўшай цемры выступаюць ледзь прыметныя шэрыя плямы. Гэта сцены. Ён робіць яшчэ крок і стукае па сцяне костачкамі пальцаў. Гук мяккі і зусім глухі, ён адскаквае ад сцяны і растае ў цемры, не прасякаючы за сцяну. Сцяна таўстая, за ёй нічога не пачуеш. Ён больш не стукае. З’яўляецца жаданне бачыць сваю руку. Ён выстаўляе яе наперадзе, каля сцяны і ўглядаецца. Рука з шырока растапыранымі пальцамі робіць некалькі рухаў ад сцяны да твару, да вачэй і назад. Здаецца, што ён бачыць руку, хоць ён упэўнены, што бачыць толькі ледзь прыкметныя хістанні ценяў у цемры, а руку ўяўляе, бо добра ведае яе. Гэта да таго выразна, што ён як бы бачыць бародаўку на ўказальным пальцы рукі. Вось ён адразу знаходзіць яе.