Круміньскаму гэтага ніколі не запамятаць. 3 таго дня ён назаўжды стаў комуністам; да таго былі нясмелыя, няўпэўненмя крокі да іх.
«Гэтага нельга запамятаць, таварыш Круміньскі»,— сказаў ён, звяртаючыся мыслямі да сябе.— «А ты... піць захацеў...»
— Чаму-ж падпаручык маўчыць?
— Мне няма аб чым гаварыць з панам палкоўнікам.
— Ці так. Ці добра падумаў пан над адказам?
Палкоўнік паказаў жандармам на дзверы і яны выйшлі. Круміньскі ўбачыў у вачах палкоўніка хітраваты бляск, які хутка знік за абвіслымі жаўтаватымі павекамі вачэй.
— Не так,— сказаў палкоўнік.— Я хочу гаварыць з панам падпаручыкам усё яшчэ як з салдатам нашай айчыны, сумленна і проста. Мы далі пану час падумаць і, нават, прымушалі пана падумаць. Яшчэ ёсць час вырашыць: калі пан скажа, дзе партыйны камітэт і хто яго кіраўнік і ўдзельнікі, пану будзе даравана жыццё, поўная воля... Пан яшчэ зусім малады. У пана наперадзе ўсё жыццё і не абы якое, калі пан захоча жыць не ў імя выдуманага і смешнага шчасця для ўсіх, а для сябе. Хай пан ацэніць маю добрасць.
Круміньскі маўчаў. Палкоўнік адпіў яшчэ вады са шклянкі і зноў гаварыў:
— Вайна хутка скончыцца. У самыя блізкія часы, у месяц-два, большэвіцкае войска разбяжыцца: яно босае, голае і галоднае. Вайны не будзе. Пан здолее вярнуцца на радзіму, служыць, мець сям'ю... Пан павінен разумець, што калі не выбярэ гэтага жыцця, выбярэ сабе смерць і ў самым хуткім часе будзе ляжаць у бруднай яме, дзе чэрві. Хай пан падумае: маладосць, жыццё і сыры пясок, чэрві...
— А яшчэ што, пане палкоўнік?
Палкоўнік здзіўлена прыўзняў галаву, варухнуў жоўклымі, зморшчанымі павекамі.
— Яшчэ...
Пры гэтых словах палкоўніка скурчыла неяк. Ён заміргаў вачыма, пацёр адну аб другую далоні рук. Потым схамянуўоя і ўзняў здзіўлёныя вочы. Зверху на яго павузеўшымі вачыма пазіраў Круміньскі. Ён стаяў зусім вольна, заклаўшы за спіну рукі, крыху ўскінуўшы ўгору галаву і смяяўся.
— Смешна?!. А вось зараз пабачу, як ты засмяешся. Я ўсё ведаю, але хацеў выратаваць жыццё. Вядзіце! — крыкнуў палкоўнік.
Адчыніліся дзверы і ў пакой наперадзе жандармаў увайшоў Язэп Багдановіч. Палкоўнік стаяў за сталом, не зводзячы з Круміньскага вачэй. Багдановіч як зірнуў на Круміньскага, здзіўлена прыўзняў плечы, здавалася, вось-вось нешта скажа. Схудзелы, бледны твар яго заліла чырвань. У вачох была прыкметна разгубленасць. Ён шукаў поглядам воч Круміньскага і сароміўся іх. Відаць было, што ён не чакаў спаткаць Круміньскага, не падрыхтаваны да гэтага і цяпер нешта вырашае для сябе. Круміньскі зірнуў на яго і адвярнуўся. Ён адчуваў на сабе дапытлівы позірк палкоўніка і разумеў, што трэба быць як ніколі спакойным.
— Пан падпаручык не ведае гэтага хлопа.
— Не.
— Ну, пэўне-ж, я так і ведаў. А хлоп пана падпаручыка ведае?
Круміньскі кінуў позіркам на Багдановіча і адвярнуўся. Багдановіч колькі секунд маўчаў.
— Ці можа таксама запамятаў ужо за гэты час?
— Я ведаю,— глуха сказаў Багдановіч і зноў пачаў шукаць поглядам вачэй Круміньскага.— Я павінен быў ісці разам з імі.
— Вывесці.
Жандармы штурханулі Багдановіча ў калідор і зачынілі дзверы.
— Што-ж скажа падпаручык цяпер?
Яны стаялі адзін перад другім маўклівыя. Гэта цягнулася некалькі секунд. На губах палкоўніка параджалася хітрая ўсмешка. Ён заўважыў нерухомасць погляду Круміньскага і заўважыў, як уздрыганулі яго вусны. Іх варухнула нахлынуўшае пачуццё крыўды, што не разгадаў усяго, што адбылося. Трэба было ўсё асмысліць і зразумець і не толькі тое, што адбылося ў яго перад вачыма, але і яго адносіны да ўсяе справы, да лёсу таварышоў, якія на волі. Ад напружання скрыганулі зубы.
— Скажаш? — Выгнуўшыся, палкоўнік знізу зазірнуў яму ў твар.
— Не...
Гэта было хутчэй адказам на свае думкі, чым на пытанне палкоўніка.
Палкоўнік пазваніў і адразу ўвайшлі жандармы.
— На ніз!.. Кірыльчыка!..