* * *
Калі Круміньскі пачуў за плячыма ў сябе голас палкоўніка Шэмета, які загадваў прыслаць Кірыльчыка, ён міжвольна ўздрыгануў. Кірыльчыка, начальніка мясцовай контрразведкі, ён ведаў. Пра яго нават на волі гаварылі са страхам і трывогай. Палкоўнік сваю гульню скончыў і перадаў справу Кірыльчыку. Цяпер бліжэй канец ёй. У адну з мінут прыдуць у камеру на чале з Кірыльчыкам жандармы. Жандармы будуць стаяць каля дзвярэй, шчыльна прычыніўшы іх за сабою, а Кірыльчык выйдзе наперад і моўчкі будзе доўга стаяць перад ім. Кірыльчык называе гэта псіхалагічным уздзеяннем. Высокі, з уросшай у плечы, як у гарбуна, галавой, ён будзе доўга стаяць так, з засунутымі ў кішэні рукамі, пахвілінна аблізваючы языком таўстыя, мясістыя губы, пачмыхваючы носам. Пасля выне з кішэні руку і павольна ударыць у твар, абавязкова ў твар і ўсяго адзін раз, а тады адыйдзе і кіўне галавою жандармам. Жандармы пачынаюць біць неахвотна, лена, нават не вельмі моцна, потым звярэюць ад сваіх удараў, ад крыві і стогнаў збіваемага і б’юць, каб біць, каб збіць чалавска ў скрываўлены кавалак мяса, пакуль іх не спыняць. Тады яны паслухмяна, але раз'яраныя, адыйдуць, кінуўшы сваю ахвяру.
Пра такія збіванні Круміньскі чуў не адзін раз. Няўжо-ж і яго будуць біць гэтак-жа? Ці здолее ён маўчаць, каб не застагнаць. І каб не паказаць, што ён баіцца. Самае страшнае ўдары ў жывот і ў твар, і адчуванне вялікай крыўды ад бездапаможнасці. Страх будзе, пакуль будзе адчуваць боль, да страты прытомнасці. Ён пра гэта думае не ўпяршыню. Значыць, каб утрымацца да таго часу.
У калідоры, у адной з камер па незвычайнаму моцна стукнулі дзверы. Круміньскі застыў на месцы. Ён ведаў: лепш было-б, каб прышлі тыя зараз, хутчэй. Калі давядзецца доўга чакаць, ён будзе ўвесь час думаць пра іх і страх будзе нарастаць. Прыслухаўся. У цішыні ён адразу пачуе іхныя крокі: яны будуць цяжка тупаць ботамі. І тады здолее падрыхтавацца, каб сустрэць іх зусім спакойна.
Ужо некалькі разоў Круміньскі прыслухоўваўся да нейкіх глухіх гукаў, якія даходзілі згары. Цяпер прышла здагадка, што ўгары над ім камера. У камеры чалавек. Ён ходзіць. Круміньскі чуе, калі ён ходзіць. Здагадка ўмацоўвалася. Каменныя клеткі. У кожнай чалавек. Прыходзячы сюды, чалавек пачынае думаць пра сваё дзяцінства.
Круміньскі хадзіў па камеры з кута ў кут, па сваёй звычайнай сцежцы: шэсць крокаў у адзін канец і шэсць назад. Цесна. Людзі з часам вызваляць сябе з каменных клетак, збудаваных для іх гаспадарамі жыцця і раскрыюць для сябе нязмерную шырыню свету. Каменныя клеткі турмаў застануцца на зямлі як надпісы, як сведкі часу, у які жыве ён.
Круміньскі прыпомніў адзін з гарадоў, у якім ён быў не так яшчэ даўно. Гэта было адразу пасля адыходу з гораду Чырвонай арміі. Ён пашоў знаёміцца з горадам і трапіў у гарадскі сад. У садзе, у самым цэнтры яго, стаялі кругом чалавек дванаццаць легіянераў. Змеціўшы яго, афіцэра, яны расступіліся і адзін з іх, неяк нясмела сказаў, паказваючы на пясчаны насып, зроблены сярод зялёнай травы саду:
— Дошчачку выкінуць трэба, напісалі за міравую рэволюцыю!
Над насыпам высілася дошчачка і па свежа абцясанаму было па рускі напісана вялікімі друкаванымі літарамі:
«Тише, граждане! Здесь спит юный комсомолец Коля, погибший за мировую рабочую революцию».
— Мы ваюем не з мёртвымі,— сказаў ён і пашоў далей у глыб саду. Ходзячы там, ён баяўся, што ўрэшце прыдуць другія легіянеры, растопчуць нагамі магільны насып, вырвуць з яго дошчачку з надпісам і закінуць яе ў траву. Але калі вяртаўся з саду, убачыў магілу некранутай і абрадаваўся.
Круміньскаму захацелася ўявіць невядомага яму юнака комсамольца Колю. Якім быў ён? У працягу апошніх паўтары год, ён не раз бачыў комсамольцаў: і на нелегальных партыйных сходах і арыштаваных, пад канвоем легіянераў. Вельмі часта гэта былі хлапчукі і дзяўчаты па шаснаццаць-семнаццаць год. Гэта акурат, якім быў ён сам гады за два да вайны.
У вёску летам наязджалі дачнікі. Сыны дачнікаў хадзілі ў кароценькіх чорных штанах і кпілі з тых, якія хадзілі ў зрэбным. Каб адпомсціць, зрэбнікі аднойчы павялі старэйшага хлапчука дачніка ў лес і пратрымалі яго там да вечара, наўмысна, каб яму камары пакусалі ногі. Пазней у гэтага хлапчука Круміньскі ўбачыў свісток і пачаў марыць аб ім. Аднойчы ён папрасіў у хлапчука дазволу свіснуць, а той не даў, назваўшы яго заразным. Гэта пакрыўдзіла. У той-жа дзень ўвечары Круміньскі прыцікаваў хлапчука і сарваў свісток з яго шыі. У дварэ на крык паніча збегліся ўсе дарослыя, каб адабраць свісток. Яго загналі ў кут паміж хатай і клеццю. Уцячы нельга было, перад ім быў высокі плот з дошчак і ён шыбануў свісток за плот. Яго злавілі і набілі, але свістка не адабралі. Цэлую ноч ён марыў пра свісток, запамятаўшы на крыўду, і з сонцам палез за плот шукаць яго. За плотам быў агарод суседа. Ён доўга поўзаў, хаваючыся, па градах, шукаючы свістка у гарбузах і ў агурочніку і ў траве каля плоту. Ён увесь вымак ад расы, запэцкаўся у гразь і пабадзіў крапівой рукі, ногі і твар, але свістка не знайшоў. Шукаў так некалькі разоў і ўсё дарэмна. А цераз год, вясною, перад самым вялікаднем, увайшла ў хату сястра, яна хадзіла капаць хрэн, і падала яму цацку. Гэта быў свісток, паржавелы, забіты зямлей, сагнуты, але той самы, аб якім ён так доўга некалі марыў. Абрадаваны ён доўга выкалупваў з свістка зямлю, чысціў яго і выпростваў, седзячы на гары. Праз нейкі час свісток быў зусьм як новы. Ён асцярожна аглядзеў яго і паднёс да губ. Ён некалькі разоў дуў у яго, то моцна, з ўсёй сілы, то ціханька, ледзь датыкаючыся да яго губамі. Свісток маўчаў. З’едзены іржой ён сапсаваўся і перастаў свістаць. Але ў гэта не хацелася верыць. Ён яшчэ і яшчэ падносіў да губ бліскучы канец свістка і ўрэшце заплакаў ад крыўды і бяссілля што-небудзь зрабіць. Не верылася, што свісток сапсаваўся і ён не выкінуў яго, а схаваў на гары пад кроквай і некалькі разоў хадзіў спрабаваць яго, усё яшчэ спадзяючыся пачуць пераліўчаты звонкі свіст.