— Здорава-ж яны цябе, таварыш падпаручык, размалявалі.
Круміньскі прыпомніў Дубраўца, які заўжды звяртаўся да яго так і развінуў, усміхаючыся, рукі.
— Не горш як цябе.
Ля драўлянай калодкі, седзячы на карачках, раскладаў агонь барадаты мужчына. Побач ляжалі на пяску кайданы, а на калодцы абцугі і малаток. Круміньскі дагадаўоя, што гэты будзе скоўваць іх.
— Багдановіч. Глядзіце, Багдановіча вядуць,— сказаў Ключынскі.
Усе здзіўлена пазіралі на заросшага барадой, схудалага мужчыну, які ішоў да іх, збянтэжана блукаючы поглядам на іхных тварах.
— Вось і я,— сказаў Багдановіч і пачаў вітацца з таварышамі.— А то колькі часу не бачыліся...
Ніхто з таварышоў не ведаў, што было за гэтыя дні з Багдановічам і ніхто не разумеў, чаму яго прывялі да іх, да смертнікаў. Яго сустрэлі маўклівымі і дапытлівымі поглядамі. Ён змеціў у поглядах неўразуменне і недаверлівасць і разгубіўся.
— Я баяўся, што можа і не ўбачымся,— дадаў ён да сказанага.
— А чаго-ж ты тут? — Гэта пытаў Шаўрук.— Мы думалі...— ён не дагаварыў сваёй думкі. Яго перабіў Круміньскі.
— Не трэба... Няхай таварыш Багдановіч вытлумачыць.
— Вытлумачыць, чаму я тут.— Багдановіч здзівіўся.— Але як-жа? А дзе-ж мне быць, раз вы тут усе. Што-ж я... хіба... Ды я зараз раскажу, чаму я тады не прышоў. Усё з-за жонкі. Мне развітацца з ёю захацелася і з дзецьмі, раз на такое ішлі, ведаў, што не ўбачу. Ну, я крыху неяк расхваляваўся, здаецца дзяцей больш, як звычайна, песціў, вядома шкада. А яна здагадвацца пачала, схапіла за шыю і не пускае. І дзяцей напалохала: трымайце кажа, бацьку на смерць будзе... Вырваўся я ад яе і ў апошнюю мінуту і каб паспець, ледзь не бягом бег. Каля базарчыка наперся на жандарма, збіў яго з ног. Ну ён за мяне. Другіх паклікаў. Куды, кажуць, прэш так. А я, ну што-ж я ім скажу, як бы языка лішыўся, маўчу, узлаваў. На тое ліха нічога не здолеў прыдумаць, можа тады і пусцілі-б, а так узялі і павялі ў дыфензыву. Потым пачалі дапытваць. Я маўчаў, пакуль не ўведаў пра вас усяго, а як уведаў, прызнаўся...
— Паказаў, што комуніст?
— А як-жа? Вылучылі мяне тады, павінен жа быў я ісці разам з вамі? Вас расстрэльваць будуць, а я што-ж, ратавацца? Усё жыццё я не дараваў бы сабе гэтага.
— Які-ж ты дурань, Язэп. Які дурань.
Шаўрук стаяў паводзячы плячыма, пазіраў на таварышоў.
— А мы, брат, думалі — іншае што,— сказаў Ключынскі.— Думалі. ці не збаяўся ты...
— Збаяўся? Чаго-ж мне баяцца? Каб не той дурань жандарм, я акурат паспеў-бы...
— Ах, які-ж дурань, які дурань,— не мог супакоіцца Шаўрук.— Нібы без яго мала яшчэ растрэляных будзе. Ці без цябе тут не абыйшлося б? Дурань! Там кожны чалавек дораг, а ён, герой. Растрэльвайце, я комуніст... Яны растраляюць, вядома. Ды яшчэ як...
Падышоў афіцэр. Ён праверыў па спіску прозвішчы выведзеных на двор і загадаў стаць па пяць у рад. Афіцэр падазваў жандармаў і загадаў падаць кайданы. Рукі заклалі за спіну. А калі надзелі кайданы ўсім, кавалю загадалі скаваць разам па пяць чалавек. Каваль прыкаваў ланцуг да кайданау Круміньскага, які стаяў крайнім, і, працягнуўшы яго паміж рук у Багдановіча, Ключынскага і Бараўскога, пачаў другім канцом прыкоўваць да кайданаў Шаўрука.
— Рабі не на тандэт, мацней скоўвай,— параіў яму Шаўрук,— а то вернемся з таго свету паноў біць.
Каваль палахліва прыўзняў вочы і ў адказ закашляў. Ён не пазіраў ні на скованых ім, ні на жандармаў. Калі адыйшла першая пяцёрка, ён гэтак-жа скаваў пецярых наступных, а за імі яшчэ чатырох і тады пашоў з двара, нясучы у руках малаток і абцугі. Каля брамы ўжо ён быў спыніўся, каб азірнуцца, але да яго падаўся жандарм і ён таропка знік за адчыненай форткай у вуліцы.
Афіцэр падаўся да канвоя. Рады канвойных сталі раўнейшымі. Над радамі, пабліскваючы на сонцы, пагойдваліся штыхі. Высокі танклявы афіцэр стаяў перад застыглымі легіянерамі, а непадалёк ад яго стаялі, скучыўшыся, скаваныя смертнікі.
— Намі збіраюцца палохаць народ,— гаварыў у кругу Круміньскі.— Мы павінны быць як ніколі спакойнымі. Мы ведаем за што ідзем паміраць.
А афіцэр гаварыў легіянерам:
— Каб не падпускаць нікога блізка ў вуліцы... І каб ніякіх гутарак паміж сабой... і ніякіх выкрыкаў...
— Пець, таварышы,— гаварыў у кругу Шаўрук.— Будзем пець ідучы. Боязка будзе ім, а не нам...
— Біць, калі надумаюцца пець,— загаварыў афіцэр.— Без папярэджанняў.
— Нашымі песнямі мы будзем клікаць на барацьбу.
Хтосьці сказаў:
— Біць загадвае. Думае —ложай вінтоўкі можа забіць рэволюцыю.
— Біць яны майстры,— сказаў Шаўрук.