— Вядуць ужо,— кажа Шаўрук.— Давайце пададзімся яшчэ крышку бліжэй да могілак, на ўсякі выпадак.
Яны паўзуць, падмінаючы маладую мураву, трымаючы ў руках маўзеры, пакуль Шаўрук рукой дае знак спыніцца.
— Цяпер, каб ніводнага гуку,— кажа ён ціхім голасам. Некалькі мінут маўчыць, назіраючы як ідуць да могілак таварышы, абкружаныя канвоем. Канвой з бакоў у два рады і за канвоем не відаць таварьшюў. Над могілкамі, па верхавінах дрэў ходзіць вецер, разносячы песню і гоман натоўпу.
— Бывайце, таварышы! —нясуцца галасы смертнікаў да натоўпу.
— Не даруйце нашай смерці!
— Хай жыве комунізм!
Над галасамі смертнікаў віецца пісклявы крык афіцэра:
— Маўчаць! Перастраляю!.. На месцы!..
Шаўрук бачыць, як ён размахвае ў паветры шашкай, б'е ёю. Калі пазней з'яўляюцца яшчэ легіянеры і вінтоўкамі загараджваюць дарогу натоўпу, ён як бы да самога сябе паціху кажа:
— Іх дужа багата, вельмі багата...
* * *
Горад, галасы людзей, што плылі гоманам следам за імі, крыкі і галашэнне і таварышы, якіх яны змецілі сярод людзей, усё засталася ззаду. Яны крыкнулі таварышам і ўсім, хто пашоў за імі, свае апошнія словы развітання і цяпер ідуць моўчкі да шырокай, нахіленай на бок, брамы могілак. Круміньскі часта хадзіў сюды раней. Могілкі сустракаюць яго як добрага знаёмага. Вось злева, непадалёк ад брамы, старая векавая ліпа. Яна засохла. Верх яе зламаны пяруном. Камель абадраны. Пад ліпай, над таўстымі, з добрае дрэва, яе галінамі, белая цагляная будка з крыжам наверсе. У сярэдзіне будкі, за кратамі над дзвярыма, крыж з распятым чыгунным хрыстом, у якога адламана адна рука. Угары на будцы надпіс: «ад памору, вады, агня і вайны пазбаві нас». І дата: «год 1848».
Гэта было дужа даўно,—думае Круміньскі, і ўвага рассейваецца. 3-за брамы талакой выступаюць магільныя насыпы і крыжы, шэрыя каменныя пліты і чорныя мрамарныя помнікі. На плітах і на помніках надпісы. Некаторыя зараслі мохам, а некаторыя ўсё яшчэ блішчаць пазалотай. Крыжы, помнікі і пліты тоўпяцца паміж бяроз і ліп. Паўз дарогу больш за ўсё помнікаў і пліт і жалезных крыжоў, а драўляныя адсунуты ў бок, да агарожы, за якой зараснік. Багацейшым і на могілках больш пашаны.
За могілкамі, акурат куды іх вядуць, сонца. Яно ідзе да небасхілу і па зямлі сцелюцца доўгія цені помнікаў і дрэў. Цені плямамі на зямлі. Густыя цені ёлак і тканінай цені ад безлістага яшчэ галля бяроз. Круміньскі пазірае на сонца, яно не так цяпер слепіць, як на турэмным двары і думае пра сябе. На гэтых могілках кавалак яго дзяцінства, там дзе сястра. Пра сваё дзяцінства ён часта расказваў Лене, яна любіла распытваць. Лену ён сёння бачыў і Дубраўца і другіх. Яны прышлі развітацца з ім. Нават не выказанае ўголас гэтае слова гучыць недарэчна. Каб толькі гэта не пашкодзіла ёй,— думае ён і міжвольна ўсміхаецца. Лена заўжды гаварыла, што ў іх будзе сын. Круміньскі прыпамінае дзяцей, якіх бачыў. Малыя, яны дужа смешныя, ходзяць як качкі, а то неяк бокам, адным плячом наперад. І гэтыя абавязкова спяшаюцца ідучы, бегаюць.
Сонцава святло праз галле дрэў, як праз сіта прасейваецца і рабіць у вачах. Круміньскі адрывае погляд ад сонца, кідае погляд на таварышоў і спыняе яго на надмагільных надпісах. Чорная, з сінім адценнем, пліта: «Адам Даманскі. Нарадзіўся 24 кастрычніка 1821 году, памёр 21 красавіка 1901 году». За ёй высокі помнік з надпісам: «каханаму мужу і бацьку ад жонкі і дачок. Амельяну Гаронка. Нарадзіўся 17 жніўня 1829 году, памёр 9 ліпеня 1908 году».
— І гэты жыў восемдзесят год,— кажа паціху Круміньскі і ўсе павяртаюць да яго галовы.
— Пра што ты? — пытае Шаўрук.
Круміньскі ківае ў бок помніка галавою:
— Пабагату жылі людзі, па восемдзесят год усё.
Шаўрук нічога не адказаў, зірнуў толькі неяк здзіўлена на Круміньскага і адвярнуўся. У яго вачах Круміньскі разглядзеў за здзіўленнем і палахлівасць.
— Не трэба было пра гэта,—думае Круміньскі,— асабліва цяпер, і слухае як стукаціць капытамі конь афіцэра па аголеных каранёх дрэў на дарозе. 3 бакоў пад нагамі канваіраў шамаціць сухое леташняе лісця дрэў.— Вядома не трэба было,— і Круміньскі, кідае ўкрадлівы погляд на Шаўрука. Твар у Шаўрука, як і ў іншых, збіты. На твары закарэўшыя палоскі крыві. Шаўрук угадвае ягоны погляд, павяртаецца і ківае галавой на помнік злева. У помнік устаўлены невялічкі здымак не старога яшчэ, чыста паголенага вусатага мужчыны. Вусы канцамі закручаны ўгору... «Чалавск. Памаліся за мяне. Прыдзе час, памоляцца і за нябе»,— чытае ўголас Шаўрук надпіс, зроблены на помніку пад здымкам і кажа:— Вясёлым, відаць, быў нябошчык,— і яшчэ раз пераказвае ўголас надпіс.