* * *
Усе ведалі, што яшчэ момант, яшчэ некалькі мінут і песня сціхне, а за могілкамі прагрымяць стрэлы і ніхто не хацеў верыць, што яны будуць і таму так нечакана для ўсіх прагрымелі два залпы і прыкавалі ўсіх да месца. Нават легіянеры, што стаялі перад натоўпам, неяк палахліва варухнуліся і застылі прыслухоўваючыся. Стрэлы парадзілі мёртвую цішыню. Яна цягнулася доўга: некалькі секунд, мінуту. Потым пачулася некалькі стрэлаў па аднаму. Гэта вызваліла людзей ад ацапянення. Над натоўпам залуналі зноў галашэнні і ўскрыкі жанчын і каб стрымаць сябе, Лена сцяла вусны, заглушыўшы крык.
— Трэба было галасіць як пускалі іх куды не след,—сказаў афіцэр, які стаяў з легіянерамі. На яго паглядзелі з дакорам і з нянавісцю. Нехта сказаў:
— Не галасіце на радасць ім.
Лена таропка азірнулася на голас і з воч пырснулі слёзы. О, як удзячна яна была таму, хто сказаў гэтыя словы.
— Так, так, не трэба плакаць на радасць ім,— паўтарыла яна пачутыя словы, звяртаючыся да акаляючых, упрашваючы іх маўчаць.
3 брамы выехаў афіцэр, махнуў рукой, у якой трымаў бізун:
— Дазваляецца радні забіраць іх.— Рукой паказаў у бок, адкуль яшчэ нядаўна данесліся стрэлы і паехаў на людзей. Натоўп раздаўся на бакі, прапусціў афіцэра і легіянераў, якія ішлі за ім, а пасля рынуліся ў браму на могілкі, абыходзячы магільныя насыпы, топчучы іх.
Трупы растраляных ляжалі на траве побач з ямай, якую былі прыгатавалі для іх. Усе ляжалі тварамі ўгару, відаць было, што іх так паклалі пасля ўжо, падняўшы з месц, дзе яны падалі. Бацькі і радня растраляных кінуліся да трупаў. Жанчыны ўпалі каля іх на зямлю. І маўкліва стала на калені каля Круміньскага Лена, паклаўшы на плячо яму дрыглівыя рукі. Яна доўга стаяла так, аж пакуль пад’ехалі фурманкі з дамавінамі, пасля ўзнялася і, як прысягаючы сказала, узняўшы ўгару руку:
— Будзем памятаць іх, таварышоў нашых, братоў... За нас яны, за тых, хто век жыў без радасці, робячы на другіх, хто гора нёс на сабе і здзекі... Іхная кроў на нашых штандарах будзе, як сонца...
Яна закрыла твар рукамі, пахіснулася і апала зноў на калені.
— Ззаду легіянеры, глядзіце,— сказаў нехта з натоўпу.
Растраляных паклалі ў дамавіны. Шасцёра мужчын узялі труну Круміньскага, а за імі другія шасцёра дамавіну Шаўрука. 3 натоўпу выходзілі мужчыны і бралі адну за другой дамавіны, адыходзячы, каб даць месца наступным.
— Панясем на руках,— сказаў Дубравец. Ён быў сярод шасцярых, якія трымалі дамавіну Круміньскага.— Давайце падымем на плечы, лягчэй будзе несці,—запрапанаваў ён і падаў знак ісці. На шасе сталі і панеслі двума радамі. За дамавінамі пашла радня, а за ёю ўсе, хто быў на могілках. Ішлі спакойна, не размаўляючы, зняўшы шапкі. Свежыя дамавіны, узнятыя над галовамі людзей, пагойдваліся ў такт іхнай хадзе. На дамавінах адлюстроўваліся водблескі чырвані, якой густа ўкрылася на захадзе неба. Людзі ішлі ў горад. Разам з дамавінамі растраляных, яны неслі ў горад трывогу. Яе адчулі там і насустрач камендант горада вывеў паўроты легіянераў, якіх паставіў па абодвы бакі дамавіны, а сам паехаў наперадзе. Перад тым як паехаць, камендант крыкнуў:
— Каб ніводнага гуку мне.
Яму ніхто нічога не сказаў. Ён чуў толькі тупат тысяч ног і ўсхліпы і прымаўленні жанчын. Яго расцвельвала галошанне маткі Шаўрука, падобнае на жалобны спеў, перапоўненас скаргай:
У сырой зямлі я насядзелася,
Жывучы, гора я нацярпелася
Камендант завярнуў каня і закрычаў на жанчыну і маці спыніла, збаяўшыся крыку, свае скаргі.
У горадзе на тратуарах стаялі кучкамі людзі. Каля тратуараў як і ўдзень, сталі патрулі. Яны зганялі людзей з тратуараў, заганялі іх у двары і ў кватэры. Горадам ішла трывога і нарастала. Запёршыся ў кватэрах, людзі на момант адчынялі вокны, высоўвалі з акон галовы, каб зірнуць у вуліцу, і таропка хаваліся, зачыняючы іх. Гандляры спяшаліся зачыніць крамы і хаваліся ў крамах самі, каб перачакаць пакуль пройдзе вуліцай гэтая нябачная яшчэ ў горадзе дзіўная хаўтурная працэсія, абкружаная ўзброенымі легіянерамі.
Працэсія гэтак прайшла цераз увесь горад. За горадам камендант спыніў легіянераў, а сам ад'ехаў на край шасе і стаяў так, аж пакуль працэсія знікла за агарожай рускіх, як іх тут звалі, могілак. Ён стаяў так доўгі час, пра нешта мяркуючы. Наўкола гусцелі змрокі, збіраючыся ля могілак. 3 могілак ішло прыглушанае адлегласцю водгулле галасоў. Яны пасілялі трывогу. Палкоўнік Шэмет прасіў каменданта наглядаць за хаўтурамі. Ён правёў іх па гораду, але што ў іх там на могілках? Памеркаваўшы, ён загадаў легіянерам акружыць могілкі і сам павёў іх.