Уздоўж цаглянай, пафарбаванай у шэры колер, з высокімі вокнамі двухпавярховай гімназіі яны рушылі па асфальтаваным тратуары, ачышчаным ад снегу i лёду, пасыпаным жоўтым пяском.
— Мяне, кажу, сёння не дапусцілі да Нямкевіча,— паўтарыў Васілевіч тое, пра што спрабаваў нядаўна расказаць у прафесарскай, ды Муха, лічы, заткнуў яму рот, засыпаў жартамі ды кепікамі («Убачылі, што ты падазроны тып, дык i не пусцілі»),— Турэмны ахоўнік, не наш знаёмы, a зусім новы, буркнуў: «Свидания с политическими, передачи прекращены».— «Чаму?» — пытаюся. «В связи с чрезвычайными обстоятельствами в Петрограде».
— Ён сказаў табе, што такое «чрезвычайные обстоятельства»? — спакойна запытаў Муха.
— Не.
— Дык чаго ты, кіпень, ляпаеш пра гэта перад усімі! Захацеў, каб ахранка схапіла за доўгі язык?! Калі хочаш, дык хутка трапіш у іхнія лапы, палучыш па зубах «за распаўсюджванне антыдзяржаўных чутак».
Муха (а ён пераехаў у Мінск з Вільні перад наступленнем немцаў), выкладчык гімназіі, цяпер у бабровай шапцы, у дарагім суконным паліто з шыкоўным бабровым каўняром, з кіем, ca скураною папкаю пад левай пахаю, яшчэ паўшчуваў:
— Не маладзён жа ўжо — трэба хоць крыху хітрэйшым быць. Такі трывожны, небяспечны час, а ты...
Папікаў i пазіраў не на яго, а па баках. Не вышукваў вачыма знаёмых альбо падазроных людзей, проста меў звычку пазіраць не ў вочы, a ўбок пры размовах з тымі, каго не зусім паважаў.
Васілевіч — ён яшчэ з даваеннага часу мінчук, служачы губеранскага статыстычнага камітэта, у вышмальцаваным капялюшыку i ў тонкім паношаным паліто — добра ведаў: Муха не лічыць яго за сур'ёзнага чалавека, самае малое — за дзівака. Муха хутка абжыўся i ў Мінску за паўтара года, аброс новымі важнымі знаёмымі, Праўда, крыху змяніўся. Калi раней з такімі, як «няўдачнікі» Нямкевіч i Васілевіч, стараўся не толькі не таварышкаваць, але i бачыцца як мага найменш, дык апошнім часам шукаў сустрэч, распытваў, пра што яны думаюць i што робяць, намагаўся трапіць усюды, дзе яны збіраліся, хоць ім i цяпер ніяк не памагаў.
— Зразумей жа ты, летуценнік i задзіра: цяпер страшны час! Як ніколі! Дык цяпер трэба мець звярыны нюх. Лепш недагаварыць, прыкусіць да крыві губу, чым намалоць лішняе...
Васілевіч, як i год, як i пяць гадоў назад чуючы адну i тую ж «навуку», быў ужо i не рады, што прыбег якраз да Мухі. Трэба было ісці да чужога чалавека, да Міхайлава, статыста з камітэта Заходняга фронту Земсаюза: той мае сяброў у Петраградзе i Маскве, шмат чаго ведае. Праўда, таксама асцярожны, лішняга не скажа, але хітры па-іншаму — не дзеля сваей карысці, а дзеля таго, чаму ён тайна служыць.
Муха, Муха... Чорт яго ведае адкуль сярод шчырых, даверлівых сялянскіх сыноў бяруцца гэткія мудрагелістыя? Не сем разоў, а тры разы па сем адмераюць, а тады ўжо адрэжуць. Вось ён, Васілевіч, шчыра перажывае, што сябры, былыя калегі па семінарыі, гнаныя, няшчасныя людзі (Лашковіч — у Сібіры, на вечнай катарзе, Нямкевіч — тут, у Мінску, у астрозе), а Муху хоць бы што! Hi горача ні холадна, што хлопцы марнуюць маладосць за кратамі, што іхнія бацькі пакутуюць...
— Ну, што табе карціць? — зірнуў спадлоб'я Муха.
— Што — у Петраградзе?
— А ты хіба газет не чытаеш? — ухмыльнуўся той.— Яны ж пра ўсё пішуць...
— Я сур'ёзна, Васіль. I пра сур'ёзнае. Пра тое, што на самай справе.
— Урад кіруе, дбае пра Расію-матухну i пра нас, яе сыноў i дачок, пра перамогу ў вайне, Дума засядае, дэпутаты вернападданыя...
— А «чрезвычайные обстоятельства»? Што гэта такое?
— А няма ніякіх «чрезвычайных обстоятельств»,— пацвельваўся Муха.— Як кажуць, стаіць лёгкі марозік, не холадна, дык па горадзе бегаюць падасланыя падшывальцы i галёкаюць, што няма хлеба... Да гэтых галёканняў прыслухоўваюцца жанчыны, рабочыя, а то нават i салдаты, выходзяць на вуліцы, блындаюць, спрабуюць рабаваць хлебныя лаўкі — карацей, сталіца ўзбуджаецца ні з таго ні з сяго...
— Значыць, трэба славуты рускі мароз! — пакпіў i Васілевіч.— Вось бы ён-бацюхна памог бы i ворага перамагчы, i люд свой утаймаваць...
Муха, бадай, упершыню цёпла ўсміхнуўся: спадабаўся кпін.
— Цяпер як нiколi ўсе шукаюць у газетах навін, але як ніколі газеты няшчырыя,— сказаў Васілевіч.
— Бо газеты пад абцасам у ваенных, паліцыі, цэнзуры. Бадай, ні адно слова не друкуецца без іхняга дазволу.
— Дык што ўсё ж значыць — «чрезвычайные обстоятельства»? — зноў пра адно i тое ж запытаў Васілевіч, асцерагаючыся, каб Муха не перавёў размову на іншае, на пабочнае.
— Што ж, ты ўнюхаў...— ухмыльнуўся той, хітнуў галавою.— Сапраўды, у Петраградзе да парахавой бочкі паднеслі запалены кнот...