Муха квола ўсміхнуўся ў знак згоды. Кожны, мусіць, на яго месцы ў гэтую хвіліну паводзіўся б гэтак жа.
— Так,— пацвердзіў Лідскі,—Давай пагамонім. Цвяроза, без эмоцый. Скажам, давай глыбей паразважаем пра натоўп — гэта значыць чалавечы статак. Ён — вялікі, працаздольны, але з кепскімі норавамі ды са згубнымі страсцямі, супярэчлівы i неўладкаваны асілак, той жа Удовін-сын, як кажуць Нямкевіч i Васілевіч. Асілкаў i звычайных двухногіх жа трэба ўтаймаваць, акультурыць: навучыць кожнага не толькі працаваць, есці, спаць, наталяць пажаднасць, але i шукаць, прышчапляць высакароднасць, роўнасць, братэрства, гуманізм, асвету, любоў, бескарыслівасць, мудрасць, урэшце... Адным словам, трэба дабіцца гармоніі ды шчасця ўсяму чалавечаму роду. Але як гэта зрабіць? Мячом? Бізуном? Па-першае, лупіць між вушэй нібы не зусім прыстойна, па-другое, могуць вырваць з рук бізун, а па-трэцяе, сілаю зломіш, стопчаш, але не пераможаш. Значыць, найперш трэба добра ведаць чалавека, натоўп, яго душу i розум, спакусы, мары. Ведаючы, трэба змагчы кіраваць гэтым, знішчаць Зло i спраўджваць Дабро... Але ці разумна кожнаму хваліцца: я цябе, дурань, не толькі разумею, але i знаю, як цябе ўтаймаваць?! Ты — будаўнічы камень у нашых руках, мы будуем храм чалавечай любові, а растворам з'яўляюцца твае ж лепшыя пачуцці! Ці кожны ўсё гэта зразумее, захоча ачышчэння i ўдасканалення? Ці не дасць яшчэ табе па карку за тваю ж дабрачыннасць?
— Але ж...
— Гавары-гавары, калі ласка,— падбадзёрыў Лідскі.— Мы ж дамовіліся: пагамонім шчыра i даверліва.
— Сапраўды, давай, як ты кажаш, паразважаем шчыра i без эмоцый,— прамовіў Муха.— Усё, што ты прамаўляеш, гучыць прыгожа, дабрачынна. Але калі ўдумацца, дык ва ўсім гэтым ёсць i лабуда... I нашы дары найперш вяшчаюць пра Дабро, але правяць насіллем, з пагардаю да «сваіх сыноў i дачок», «рабоў божых». Т ы я, х т о х а в а е т а й н у , як ты кажаш, таксама за Дабро, але ж i ў ix ёсць пагарда да простага люду: яны ўсяго не кажуць яму, не любяць яго... I яшчэ. Хто i калі выбраў гэтую эліту? Чаму ў ёй толькі жменька шчасліўцаў? Чаму амаль увесь чалавечы род асуджаны на дзікасць, на парабкоўства? Гэта ж несправядліва! У аснове!
— Усё? — усміхнуўся Лідскі, выпрастаў рукі i пацёр ix.
— He,— прамовіў Муха.— Давай зазірнём, як кажуць, у корань. Вы даўно ўжо існуеце, нібы акультурваеце натоўп. Але ці акультураны ён? А па-другое, ці хочаце вы акультурыць яго? Ці параўняеце яго калі-небудзь з сабою? Няўжо леў прызнае сваім братам зайца? Адмовіцца ад сваёй крывапіўнасці, пачне есці траўку? Не. Леў заўсёды будзе львом, якія б прыгожыя прамовы ні гаварыў слабейшым... Дык ці не вашы словы пра дабрачыннасць — толькі легенда, казка? Ці не ўсыпляе імі эліта натоўпы, ці не сее яшчэ кепскія норавы, згубныя страсці, каб кожны чалавек разбэсціўся, апусцеў душой, пайшоў па руках i стаў разгубленай i паслухмянай авечкай у статку пастуха-ўладара? Канечне, чалавечыя пастухі смяротныя, паміраюць, дык трэба папаўняць, амалоджваць клан лепшымі з натоўпу, каб была жывучая сама ідэя...
Лідскі слухаў i хітаў галавой. З увагай, але з ухмылкаю.
— Хіба не такі (на словах гуманны, а на справе жорсткі, эгаістычны) сакрэтны саюз егіпецкіх жрацоў, паказаны, скажам, у рамане Пруса «Фараон»? Ці, шукаючы сэнс жыцця i ісціну, хіба не расчараваўся ў эгаізме i марнасці т ы х, х т о х а в а е т а й н у, П'ер Бязухаў з рамана Талстога «Вайна i мір»?
— Усё? — ухмыльнуўся Лідскі, i ў вачах яго бліснулі нядобрыя агеньчыкі. Можа, i ад усіх гэтых яго пытанняў.
— A хіба гэтага мала?
— Не, не мала,— згадзіўся Лідскі. А пасля ўздыхнуў.— Аднак i смецце ж яшчэ ў тваіх мазгах! Заўсёды былі, ёсць такія, хто альбо не разумее нас, альбо спрабуе ашальмаваць нашу ідэю... Успомні i яшчэ адзін літаратурны твор, «Братоў Карамазавых» Дастаеўскага. Там вуснамі Вялікага інквізітара добра расказана, які гэта велізарны цяжар — ведаць, захоўваць тайну светастварэння i будучага яго ўладкавання, тайну пазнання чалавечай душы, абчалавечваць натоўп, часамі i манячы яму... Дзеля яго ж!
Муха змаўчаў— рашыў паслухаць, што i як яму адкажа Лідскі.
— Канечне, вельмі цяжка ўдасканальвацца...— аднак той перавёў гамонку на іншае.— Нялёгка адмаўляцца ад усякіх спакус i страсцей — ад грошай, гарэлкі, пралюбадзейства, зайздрасці, кар'ерызму, пагоні за славаю... Аднак калі ты шчыра хочаш, каб усё чалавецтва змянілася, удасканалілася, дык пачні гэтае перавыхаванне з сябе!
«Спрытны! — усміхнуўся сам сабе Муха,— Хіцер Зміцер, але i Саўка не дурны!»
— А якое жыццё без спакус i страсцей? — на іншае перавёў гамонку i Муха. Каб перакінуць кладку праз прорву, што ўзнікала між імі.— Без чаркі, без жанчын, без уцех i эмоцый? Гэта шчасце ці бяда некаторых рэвалюцыянераў, якія, як пісаў Герцэн, жывуць аскетамі i намагаюцца ўсім з а г а д а ц ь свае погляды?!