— Колькі пазычыць яшчэ? — усміхнуўся Муха, зразумеўшы яго няёмкасць.
— Хоць пару рублёў...— прамямліў Васілевіч.
РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЁРТЫ
1.
...Янка бег ноччу, у завіруху.
Разам з ім з вінтоўкамі, крычучы, імчалася шмат людзей, але ў цемені вымалёўваліся толькі самыя блізкія. Ды замінаў яшчэ ўсё бачыць сустрэчны пранізлівы вецер — ён пёк холадам, сек у твар нібы шротам, змушаў прыплюшчваць вочы, прадзімаў да касцей i валіў з ног. Але калі то тут, то там успыхвалі агні ад выбухаў, дык тады было добра відаць, што непрыяцельскі лес далекавата, гэтае нейтральнае поле вялікае, белае, а салдат вакол процьма — крычаць i бягуць насустрач смерці. Не адзін ты нясешся на пагібель.
Вось блізка, за некалькі крокаў да яго, раптоўна пачулася непрыемнае, жудаснае выццё, гупнуўся снарад, выбухнуў i асляпіў ды аглушыў. Янка спатыкнуўся, адчуваючы, як нясецца на яго хваля: спачатку сцюдзёна-ледзяная, з пырскамі снегу, а пасля i гарачая — з агнём i дымам. Збіла з ног, апякла гарачым болем у лапатцы. Ён нема закрычаў ад болю i адчаю — яго ж, параненага, кінуць тут, на полі, а то i затопчуць свае ж салдаты. Пасля нечакана зніклі ноч, завіруха, снараднае выццё, выбухі, агні, скупа асветленае поле, i ён адчуў хатнюю цеплыню, утульнасць, святло.
— Яначка, сыночак мой родненькі! — пачуўся блізка вельмі знаёмы голас.— Прачніся ж ты скарэй!
Ад штуршкоў у здаровы плячук ён i прачнуўся. Будзіла маці. А заадно канцом белага ручніка выцірала на яго лбе пот.
— Божа, мой божа! — бедавала яна. Дробненькая, у белай хустцы i доўгай сукенцы.— Нашто ж ты так мучыш душу?!
— Усё той жа адзін сон, мама, сніцца...— з няёмкасцю ўсміхнуўся ён.
— Калі пачаў крычаць i кідацца, дык я i здагадалася: зноў сніш бяду сваю...— паспачувала маці. Выцерла свой лоб, нібы адчуваючы, што там цямнеецца плямінка ад сажы. Мусіць, як клала дровы на под, дык дакранулася лбом да коміна.— Не cпi больш, сынок. Паляжы так. Пад раніцу заўсюды страшныя сны сняцца.
«Ні адзін жа снарад гэтак блізка перада мной не ўзарваўся,— падумаў.— Але чаму які ўжо раз сніцца якраз такое? Няўжо той, франтавы, страх усё яшчэ ў душы сядзіць?»
Калі павярнуўся, дык убачыў: насупраць стаіць у доўгай начной кашулі, босая, заспаная Кастуся (позна ўчора вярнулася з вячорак), а на дзедавым ложку сядзіць пабуджаны яго крыкам пляменнік Ясік i няўцямна трэ кулачкамі павекі. Убачылі яго жывога, супакоіліся; Ясік зноў лёг, а Кастуся вярнулася ў светлы пакой, дзе яна цяпер спала на Алесевым ложку. Побач з яго кнігамі. Нявестка, Ядзя, жыла ў бацькоў, i пра яе стараліся не ўспамінаць i не гаварыць.
Маці падалася на кухню, да печы, а Янка ляжаў на цёплай пасцелі, супакойваўся душой i целам i не зусім верыў, што нядаўні страшны сон быў толькі сон, што ён далека ад акопаў, холаду, смерці i што хутка ўжо тыдзень у бацькавай хаце. Але вось Кастусіны ўздыхі, матчын тупат ля печы i стук вілак па прыпечку, сабачы брэх на дварэ, бацькаў ляск малатком аб сцяну хлява — усё гэта напамінала: aгa, ты дома, ты — ужо цывільны чалавек, жывеш, як жывуць усе простыя вясковыя людзі. Наперадзе — дзень, гаспадарскія клопаты...
...Пасля сняданку Янка, бацька i Ясік падаліся ў лес.
Як выязджалі ca свайго двара, а потым ехалі па вуліцы i, звярнуўшы з яе палева, падаваліся ўздоўж доўгай Гарбацэвічавай сялібы — хаты, хлява, клеці, а потым i гумна,— Янка пасвіў i пасвіў вачыма суседаў двор: можа, убачыць дзе Зосю...
Усе гэтыя дні, што быў дома, ён пры кожнай спрыяльнай хвіліне, калі заставаўся ў хаце сам-насам альбо толькі з Ясікам, падыходзіў да вулічнага акна i падоўгу пазіраў на Гарбацэвічаў двор — выцікоўваў Зосю. Каб убачыць пры святле i добра яе разгледзець. I кожны дзень па некалькі разоў выгледжваў. Калі выходзіла з хаты то з вялікаю міскай альбо ражачкай (несла ў хлеў едзіва курам ці свінням), то калі ішла па ваду альбо выходзіла з двара i кіравалася да Сяла, да бацькоў. Яна таксама кідала доўгія i нецярплівыя позіркі на іхнія двор i вокны, i ад гэтых яе цікаўных позіркаў у яго аж пераварочвалася душа. Добра, хораша, прыемна, мілая, што сюды пазіраеш з ласкаю, горка думаў ён, але якая мне радасць, што ты цяжарная ад свайго хірлявіка! Я ж прагнуў з акопаў i шпіталя сюды, дадому, каб у першы ж вечар цябе прытуліць, пацалаваць, каб ты была ў маіх абдымках! Аж не. Ты — недаступная цяпер, чужая.
Ела, грызла яму душу гэтая жорсткая існасць, што не можа паклікаць яе, як некалі, ды прыпасці, адчуць яе, расказаць пра свае думы i пачуцці. A клікаць толькі для таго, каб пачуць, як яна жыве, чаму другі раз зацяжарала, не хацеў.