У той жа дзень Тоня пайшла ў рэктарат, перавялася на завочнае аддзяленне: атрымаўшы «тройку», яна сказала сабе, сяброўкам, мне і рэктару, што не зможа без стыпендыі: адна маці-калгасніца ды яшчэ хворая... Я таксама тады атрымаў «тройку» і, хаця без стыпендыі мог абысціся, пакінуў на год інстытут — з’ехаў далёка ў паўднёвыя стэпы — да цёткі, там біў каменне ля дарогі, еў кавуны і вінаград...
Аднойчы я доўга глядзеў услед маладзенькай казачцы — яна прайшла міма мяне, я стаяў з молатам на абочыне дарогі, прайшла, кінуўшы ў мяне з-пад чорных вейкаў нейкую здзекліва-таемную усмешку і так крутнуўшы задком пад тонкай, гнуткай таліяй, што чырвоная спаднічка ажно спавіла яе калені. Я памкнуўся за ёй, але яна хутка, як здань, знікла недзе ў бяскрайняй пшаніцы... I яшчэ аднойчы ішоў я стомлена пад гарачым сонцам, берагам жоўтай Кубані, і перада мной, на беразе, спынілася чорная «Волга», з яе вылезлі двое — ён і яна, маладыя, ён — у чырвоных плаўках, яна — у блакітным купальніку, кінуліся з берага ў раку, нырнулі пад ваду, там павалтузіліся, бадзёра пафыркалі, выскачылі на бераг, на мяне ніякай увагі не звярнулі, у яго на ілбе ружавела прадаўгаватая пляма, у яе з-за вуснаў вытыркаліся крэпкія белыя зубы, ён пабег ад берага ў стэп, у паўночна-заходнім кірунку, яна — за ім і крычала: «Мишенька! Куда?» — ён на бягу скінуў плаўкі і крыкнуў ёй назад: «На Москву, Раечка! На Москву!» — ён нават не хаваў даланёй сваё «нешта», і тое «нешта» вольна, як у нейкай краіне поўнай дэмакратыі і галоснасці, боўталася пад небам СССР, — яна ўпала на зямлю і з сухой травы рагатала: «А король-то голый!» — ён адказваў ужо здалёку: «Процесс пошёл!» Я спалохаўся ўсяго гэтага «процесса» і пабег над ракой, пабег, пабег — назад, на захад, у зялёна-свежыя свае лясы, палі і воды... Развітваючыся з цёткай Верай, дзядзькам Ігнатам і іх дачкой, маёй стрыечнай сястрой Тамаркай, я быў заікнуўся: а можа, і вы калі вернецеся дамоў? Яны самотна прамаўчалі, і я ведаў: не, з гэтага, на Кубані, свайго выраю яны на радзіму ўжо ніколі не вернуцца. Так, я пакінуў поўдзень — стэп з ганарлівымі суслікамі, гарачым сонцам, спякотнавокай казачкай, жоўтай вадой Кубані, салодкімі кавунамі, так і не ўбачанай нідзе станіцай з рамана Бабаеўскага «Кавалер Залатой Зоркі», стэп з тым «голым каралём»...
Вярнуўся ў інстытут. Напрыканцы жніўня ступіў на сцяжынку, што ад берага Морачы павяла мяне ў жыце... Тоня ўбачыла мяне праз акно, выбегла на ганак — на свежую белую дошку, якая ляжала на двух шырокіх камянях — кінулася да мяне, абвіла шыю голымі, лёгкімі, як крылы, рукамі, і я тады ведаў што кахаю яе, і не ведаў ці кахае яна мяне. Што гэта — яе адчайныя абдымкі і пацалункі? Я ёй — толькі найбліжэйшы сябра? Чаму ніколі не прыціснулася грудзьмі? Баіцца? Баіцца, каб я не пачуў якія яны ў яе цёплыя і вострыя? Не абдымай, не цалуй...
Камень пада мной ля канавы, на беразе колішняй рэчкі Морачы, варухнуўся, і я ўсхапіўся на ногі, глянуў зверху ўніз: не, камень не варушыцца, сухія рамонкі і крываўнік над ім зусім паніклі — бяздумна і назаўжды паніклі, — таму я зноў сеў на камень...
Тады, напрыканцы жніўня, там, ля хаткі ў полі, яна сказала, што ўжо ўладкавалася, таксама завочніцай, у іншы педінстытут. «Толічак, бывай, — прашаптала яна пад вішняй, а ў вішні той лісце пажоўклае ўжо было... Я яшчэ прыязджаў старою «варшаўкай», уздоўж якой яшчэ зелянелі вясной і летам і ледзянелі зімой кацярынінскія 6ярозы, і аднойчы, калі прыйшоў да хаткі ў полі, убачыў цяжкі чорны замок...
Прысела хатка адпачыць ля старой варшаўскае дарогі,
На саламяна-травяным плячы сумуе месячык двухрогі.
На скошаных дзвярах замок з эпохі Рэчы Паспалітай.
Разбіты перунамі чыгунок чарнее ля трухлявага карыта.
3 зямлі пад месяцам блішчыць ад медаля бляшаная калодка.
Пад сцяной — на сонцы і дажджы стамлёная каса-літоўка.
Пад сухою вішняй стол, пад ім — зламаная падкова, вокладкі — Купала і Талстой, павуціна ў шклянцы Малянкова.
Я з гэтай шклянкі піў!
Тут чытаў Купалу і Талстога.
Гэтаю касой касіў ля бярозавага лесу маладога!..
Дошкамі забітае акно.
Пастукаў ціха...
Не азвецца гаспадыня.
Дачка яе імклівым птушанём Не вылеце на ганак, не абдыме...
Ля ўпалых веснічак стаю,
Не слухаю, не бачу ўжо нічога.
Пакінуў месяц мілую страху.
Іду паціху на дарогу.
Зноў іду гэтай сцежкай ад Морачы, у жыце, ведаю, што там, у полі, ужо і ні хаткі, і ні вішняў, і ні палыну пад вішнямі, ні камянёў. Тупаю па ёй да раніцы, ля клецкага раздарожжа, падымаю руку — спыняецца аўтобус, што йдзе на захад... Даўно ж ведаў, што няма, няма ў полі хаткі, што Тоня з маці даўно ўжо — з дапамогай калгаса — перанеслі яе ў канец вясковае вуліцы, і стаіць яна ля хаты таго, каторы быў перастаў здзекавацца з Тоні, аціхнуў, але потым зноў, як напіваўся, ішоў да Тонінага ўвечары светлага акна і біў кулаком па раме. Тоня працавала настаўніцай у школе, і ёй было цяжка: і настаўнікі, і вучні ведалі пра тое біццё па раме, ведалі, што я прыязджаю, і Тоня не вытрымала, знайшла месца ў школе ў суседнім раёне, наняла кватэру, узяла з сабой хворую маці, а там, а там... Яна напісала мне: «Даруй мне, даруй мне, прашу... я больш не магу, мне гэтак цяжка. Я хацела зрабіць школу, дзе я працавала завучам, нашай, роднай, беларускай — каб дзеці выходзілі з яе сценаў добрымі людзьмі.