Гладыш казаў, што ягоная сям’я жыве дзесьці каля Дна. Міхась не сумняваўся ў тым, што гэтая вузлавая станцыя, праз якую праходзіць чыгунка з Ленінграда на Віцебск, знаходзіцца на паўднёвы захад адгэтуль. Значыць, яна яшчэ бліжэй да ягонага роднага кутка. Ад Полацка ж да яе рукою падаць, напрасткі кіламетраў трыста, не болей.
Калі б напісаў запіску бацькам ды папрасіў Гладыша, каб ён аддаў яе жонцы, дык вестка ад сына дайшла б дадому. Кожны, хто прачытае затеку, паспачувае гаротніку i абавязкова перадасць яе далей, у іншую вёску. Гэтак з вёскі ў вёску запіска i дайшла б да адрасата. Маці даведаецца, што сын жывы, i ад радасці заплача, як гэтыя жонкі палонных. Потым трохі супакоіцца і пачне збірацца ў небяспечную дарогу. Жонкі прыйшлі да мужоў, а якая маці не захоча наведаць сына, што трапіў у бяду? Напэўна, дома ў іх няма хлеба. Але яна натаўчэ ў ступе варанай бульбы, замесіць з лебядою і напячэ каржоў ці праснакоў. З хатулём за плячамі маці таксама прытэпае сюды.
Калі Міхась успомніў парапаныя матчыны ногі і ўявіў, як яна ў цяжкой дарозе намуляе на іх мазалі і саб’е да крыві падэшвы, яму зрабілася сорамна за сябе і за сваю думку. Маці сама ў бядзе, i яшчэ невядома, як яна марнее там, на зямлі, захопленай ворагамі, а ён да чаго дадумаўся? Павінен быў сам загінуць, але не аддаць яе на здзек. Лепей няхай маці не ведае, што ён жывы. Яна досыць пагаравала па ім і ўжо звыклася з тым, што ён загінуў. А калі ты яшчэ жывы, дык выкараскайся з бяды i выратуй ад згубы маці.
Ад гэтых думак Міхася адарвала ўзрушаная гаворка палонных на абодвух паверхах нараў у іхнім доўгім пакоі. Хлопец пачаў прыслухоўвацца да яе.
— Ад іх нарэшце хоць даведаемся, што там робіцца на волі, — азваўся Вырвін, у голасе якога адчувалася нецярплівасць і цікаўнасць.
— На захопленай ворагам зямлі воля горш няволі, — зазначыў Хяндога.—Яшчэ невядома, як яны там перабіваюцца з радна ў рагожку.
— Як бы там ні было, але яны не за калючым дротам, — апраўдваўся Вырвін. — Хадзілі чуткі, што раней немцы адпускалі нашых палонных да сваякоў, якія знаходзілі іх у лагеры. Можа, i гэтых аддадуць жонкам. Бач жа, павялі ў свой барак.
— Пад канвоем!—засмяяўся Хяндога. — Можа, раней і адпускалі, як неразбярыха была, бо не ведалі, куды іх дзяваць. А цяпер, калі кароўнікі ды школы аблыталі калючым дротам, пабаяцца з лагераў выпускаць гэткія рэзервы жывой сілы. Цяпер мы ў іх заложнікі.
— Толькі чакай, дык яны адпусцяць на той свет, — умяшаўся ў гаворку Ярмолік. — Нябось, падчыстую выграбаюць усё з нашай зямлі—i з палёў, і са свірнаў.
Паступова ажыўленая гаворка пайшла на спад. Міхась страціў інтарэс да яе i не заўважыў, як яго адолела дрымота. Спачатку драмаў чуйна, нібыта ў сне чуў яшчэ ўрыўкі гаворкі, а потым павекі міжволі зліпліся і ён праваліўся ў бездань. Суседзі разбудзілі яго толькі тады, калі трэба было станавіцца ў строй атрымліваць баланду. Мабыць, к гэтаму часу вярнуліся ў лагер Задзіра і Гладыш. Сіліч не бачыў, як іх вялі з барака канваіры. Абедзве жанчыны і хлопец стаялі на пляцы воддаль ад калючай агароджы і назіралі за тым, як наглядчыкі выстройвалі палонных. Задзіра пусціў у ход кій і хрыпла пакрыкваў на тых, хто кешкаўся з пастраеннем.
«Бач, як са скуры вылузваецца перад жонкаю! — думаў Міхась, гледзячы, як уваходзіць у сваю ролю наглядчык. — Хоць бы пасаромеўся свайго сына. Які прыклад падае хлапцу! Ляжачых не б’юць. А ён здзекуецца са зняважаных і абражаных! Знайшоў, чым выхваляцца!»
Седзячы i лежачы на нарах, палонныя ўпрыкуску з хлебам сёрбалі рэдзенькі кандзёр ды не спяшаючыся распытвалі Гладыша пра жыццё на акупаванай тэрыторыі.
— Лесавікі яшчэ не выкурваюць .немцаў з вёсак?—насмешліва запытаўся Ярмолік.
— У нашай мясцовасці пакуль што ціха.
— Ці праўда, што раней немцы адпускалі палонных дамоў? — не цярпелася Вырвіну.
— Шонка кажа, што мінулым летам дзве жанчыны ў нашай вёсцы забрал! з лагера сваіх мужоў. А чацвёра акружэнцаў таксама аселі ў нас.
— Дурні, што пайшлі не ў лес, а ў вёску! — адрэзаў Ярмолік.
— I што яны робяць?— здзіўлена спытаўся нехта з верхніх нараў.
— Прысталі ў прымы і працуюць на гаспадарцы.
— Хаваюцца пад жончынымі спадніцамі і ад немцаў адкупляюцца грашамі? — насмешліва дапытваўся зверху той жа голас.
— Грошы ў немцаў не ў модзе,—удакладніў Гладыш. — Яны абкладаюць сялян падаткамі.
— Натуральным аброкам, як пры паншчыне! — з’едліва падказаў Хяндога, а пасля змяніў тон і пацікавіўся: — Немцы пільна трэслі жончыну передачу? Не перапалавінілі яе?
— Перакорпалі. Ды паласавацца не было чым. Калі б яйкі або масла ці сала, тады іншая справа.