Тым ча.сам палонныя, што хадзілі на пару, разносілі патрушчаныя руіны, засыпаючы імі калдобіны, а тыя, хто накідаў лапатамі гліністы друз на насілкі, лрастойвалі ў чаканні або толькі рабілі выгляд, што варушацца, нечым занятыя. Вартавы з жалезным крыжам на грудзях зрэдку пакідаў ланцуг ачаплення, як быццам яму надакучыла стаяць у ім, і праходжваўся па абочыне сваёй малайцаватай паходкаю, нібы спрактыкаваны паляўнічы з дубальтоўкаю збоку, артыстычна адпіхваючы локцем і кісцю правай рукі вінтоўку, што казённікам уніз трымалася за рэмень на ягоным плячы. Ідучы міма Леаніда і Міхася, што стаялі над насілкамі, на якія Багдан Платонавіч накідваў лапатаю патрушчаныя руіны, канваір, на момант. затрымліваючыся, па-нямецку запытаўся:
— Ну што, Лео? Гэта твой сябра Міхель? — і, адыходзячы, дадаў: — Два студэнты.
Калі абвясцілі абедзенны перапынак, вартавы нечакана папрасіў Сіліча распаліць яму цяпельца. Паколькі ўчора Леанід ужо расказваў Міхасю і Багдану Платонавічу пра гаворку з немцам, дык сягонняшняя просьба канваіра не ўстрывожыла хлопца, хаця, праўда, не магла не выклікаць павышанай зацікаўленасці. «Чаму сягоння ён папрасіў менавіта мяне, а не Леаніда? — не разумеў Міхась, перад немцам пералазячы праз кювет. — Цікавіцца, што думаюць пра іх палонныя, або хоча пераканацца, ці праўда, што я таксама ведаю нямецкую мову?»
— Міхель, вы з Лео саромеецеся сваіх, што ведаеце нашу мову?—неспадзявана запытаўся па-нямецку вартавы, калі Міхась падымаў з долу галінку.
Сіліч не чакаў такога пытання. Ён разгублена глянуў у канваіраў твар з шыракаватым пляскатым носам, што быў нібы перашчыкнуты вузкім пераноссем, ад чаго немец хрыплавата гундосіў, і выпрастаўся. Здзіўлена паціснуў плячамі і, раздумваючы, нетаропка адказаў:
— Чаго сваіх саромецца? Мы баімся вашых, каб не ўзялі нас сабе ў хаўруснікі.
Вартавы памаўчаў, не гледзячы на Міхася, і працягваў:
— А гэты ж ваш, высокі, малады, сам напрасіўся на службу i па сваёй ахвоце кій узяў у рукі?
Міхась разумеў, што вартавы мае на ўвазе Паўла, таму хацеў прамаўчаць, але не выцерпеў і з’едліва зазначыў:
— Ён малады, таму i не разважае. Думае, што разумнейшы за іншых.
— Спецыяльна вывучыў нашу мову толькі для таго, каб атрымаць у турэмшчыкаў пасаду наглядчыка, —з асуджэннем у голасе прамовіў немец.
— Якія турэмшчыкі? — не зразумеў Міхась.
— Брэе і ПІтунц.
— А хто гэта?
— Брэе—камендант лагера, а Штунц—яго намеснік.
— А чаму турэмшчыкі?
— Яны працавалі ў турме наглядчыкамі. Штунц нават быў старшым наглядчыкам.
«Значыць, вось адкуль з’явіліся ў лагеры свае наглядчьші,—нарэшце дайшло да Міхася. —Турэмныя звычаі і астрожная тэрміналогія». Праўда, хлопца заінтрыгавала, чаму фашысты памянялі іх пасадамі: звычайнага наглядчыка паставілі камендантам лагера, а старшага—толькі ягоным намеснікам. Але не ў меншай меры Міхася цікавіў і жалезны крыж на грудзях вартавога. Паколькі ў прысутнасці палоннага немец асудзіў учынак Паўла, хлопец адчуў, што цяпер можна пацікавіцца пра гэта, і, кідаючы на дол перад вартавым бярэма галля, без хітрыкаў запытаўся:
— За што Гітлер узнагародзіў вас жалезным крыжам?
Немец незадаволена зморшчыў твар, нібы праглынуў горкую пілюлю, задумаўся і, відаць, каб не пачулі бліжэйшыя вартавыя, скорагаворкаю паціху прамямліў:
— Калі б узнагародзіў ён, дык я не насіў бы гэтага крыжа.
Міхась не чакаў такога прызнаяня. Разгублены, ён утаропіў позірк у жалезны крыж. А калі разгледзеў на ім дробныя лічбы: 1915, расслаблена прысядаючы на кукішкі, нарэшце занытаўся:
— А што азначае нарукаўная павязка са словам «смерць»?
— У нямецкім слове «Tod» — тры літары,— усміхнуўся вартавы, а ў гэтым жа чатыры, — i ягоны твар пасур’ёзнеў. З глыбакадумным выглядам немец не спяшаючыся растлумачыў:—Todt — назва ваенізаванай будаўнічай арганізацыі, па прозвішчу інжынера, які яе стварыў.
«От дык будучы настаўнік! I трэба ж гэтак схібіць перад немцам!» — няёмка адчуў сябе хлопец. — Хоць ты скрозь зямлю праваліся!»
Добра, што вартавы болей не затрымліваў яго, а падзякаваў за паслугу дый адпусціў да астатніх палонных.