— Немцы —народ пунктуальны. Любяць парадак i дысцыпліну, — не сціхаў Вырвін.—Яны ўмеюць дараваць віну, калі чалавек памыліўся, але сам прызнаў сваю памылку і своечасова выправіў яе.
— Адразу відаць, што Брэс выгнаў з цябе дур, калі агрэў дрынам па гарбе, —не сцярпеў Казнадзей.— А каб жа ён тады не даў прамашкі ды ўгадзіў па мазгаўні, дык выбіў бы з яе i розум.
Сіліч таксама быў задаволены тым, што з Гладышам усё абышлося, хаця паводзіны каменданта здзівілі і насцярожылі хлопца. Яму ніяк не верылася, каб гэтакі садыст і турэмшчык ні з таго ні з сяго ды раптам палагоднеў і падабрэў. Калі толькі за тое, што яны надумалі ўцячы, ён прачытаў ім з Валькам пагрозлівую натацыю, дык за ажыццёўлены ўцёк Брэс і пагатоў не дараваў бы Гладышу. I ніякія змякчальныя акалічнасці, што ўцякач вярнуўся з павіннаю, камендант не прыняў бы пад увагу. Сам хлопец ніколі не дапяў бы да тае думкі, якую ўвёў у яго вушы вартавы з жалезным крыжам, які ў абедзенны перапынак папрасіў Міхася распаліць яму цяпельца. Толькі варта было хлопцу завесці з ім гаворку пра зварот уцекача і выказаць здзіўленне адносна паводзін каменданта, як Кольб растлумачыў усё па-свойму.
— У такі час пранырліваму лёгка заўладаць чужым скарбам. А турэмшчык! на яго асабліва падкія. Хутчэй за ўсё, што жонка гэтага палоннага выкупіла мужа з няволі за золата і каштоўнасці. Калі яна прыносіла перадачы, дык без лішніх сведкаў магла ўручыць сёе-тое каменданту.
Сіліч не мог не пагадзіцца з меркаваннямі сталага чалавека з жыццёвым вопытам. Тым болей, што некаторыя факты пацвярджалі здагадкі вартавога. Напрыклад, чаму Брэс ніколі не пасылаў туды, дзе патрэбен быў толькі адзін працаўнік, нікога іншага акрамя Гладыша? Калі ён быў упэўнены, што Гладыш не махне драла, паколькі вядомы ягоны адрас, дык чаму цяпер паблажліва аднёсся да ўцекача? А тое, што Гладыш раней не даў лататы адтуль, куды пасылаў яго камендант, напэўна, тлумачылася тым, што там была пільная варта. Канечне, Брэсу было б выгадней, каб Гладыш сігануў з якой-небудзь вайсковай часці, чымся з-пад вокнаў барака лагернай аховы. Але што зробіш, калі склаліся гэтакія абставіны?
Дый сапраўды, чаму камендант даручыў пілаваць дровы аднаму Гладышу, а не паставіў двух палонных, каб адзін пілаваў, а другі — калоў?
Не выклікала ніякага сумнення і тое, што Гладышава жонка магла ўпотайкі ўручыць каменданту залатыя дзесяткі або калье, завушніцы, пярсцёнкі. Калі Кольб кажа, што Брэс можа расправіцца з Леанідам толькі з-за ягоных двух залатых зубоў, дык ці ж пасаромеецца ён прадаць жывога чалавека за каштоўны выкуп?
Сваімі думкамі пра ўсё гэта Міхась падзяліўся з Леанідам і з Хяндогавымі сябрамі. Тых ніколькі не здзівіла навіна аб камендантавай камерцыі. Толькі па-ранейшаму ў іх выклікаў непаразуменне ўчынак Гладыша. Яны ніяк не маглі асэнсаваць яго, хоць і ўсведамлялі, наколькі невыносныя ўмовы стварыў вораг для нашых людзей на захопленых землях. Палонныя самі адчулі, як лютуюць фашысты, таму ўяўляюць, як яны здзекуюцца з грамадзянскага насельніцтва, хапаючы і вывозячы нявольнікаў у Нямеччыну. Канечне, многія як умеюць, па-свойму, спрабуюць пазбавіцца гэтакай долі. Але ўявіць немагчыма, каб чалавек добраахвотна вяртаўся з волі, якая б яна ні была, за калючую агароджу, у лапы ворагаў. Няўжо яго гэтак абалванілі?
— Значыць, чалавек хітруе, — заключыў Казнадзей. — Пакуль нявыкрутка, хоча спакойна адсядзецца. Выгадвае. Але глядзі, каб не прагадаў.
Хяндога таксама не сцярпеў і з’іранізаваў:
— Смешна было, як ён выкручваўся. Кажа, лясоў блізка няма. Гэта ж гучыць, нібы марны лямант у пустыні. А нябось, лясы не далей за гэты лагер. Драпануў бы ў ix ды расказаў смельчакам, што можна легка абзавесціся і людзьмі, і зброяй. Як-ніяк, а тут жа дваццаць вінтовак, хай сабе і нямецкіх. Каб справіцца з нашымі ахоўнікамі, калі яны стаяць у ланцугу ачаплення, хапіла б i пары аўтаматаў. Мы яшчэ таксама ж не зломкі. Памаглі б у рашаючы момант. А сотня гатовых байцоў—знаходка для вопытнага камандзіра.
«Во калі б яму ўдалося вырвацца на волю, ён разгарнуў бы там кіпучую дзейнасць! — думаў Міхась, слухаючы Хяндогу. — Услед за ім, здаецца, пайшоў бы ў агонь і ў ваду».
24
Пабочнаму чалавеку не маглі не кідацца ў вочы паказны парадак i ўяўная акуратнасць няпрошаных прышэльцаў. А ў выніку педантычнага прымусу гэтыя рысы іхняга характару ператварыліся для нашых людзей у абразлівы здзек i невыносную муштру. Часткова гэта выяўлялася пры вобысках і асабліва наглядна ў часе мыцця, якое немцы, нібы ў насмешку, празвалі санітарнай апрацоўкаю. Спачатку яно прыносіла нейкую асалоду, а потым стала садысцкаю экзекуцыяй.