Тут ксёндз ізноў прыўстаў на ложку і дабавіў:
"Я ездзіў каля замка. Колькі бесаў выла
Ў душы маёй, ніякая не злічыць, сіла!
Ён, Стольнік, дочку забівае! Я - забіты
І знішчаны! Пад браму чорт прывёў сярдзіты.
Зірні, як ён гуляе! Што дзень баль і п'янства!
Як свецяць вокны! Музыка! Гуляе панства!
І замак не абваліцца на чэрап лысы!
Падумай помсціць, дык чорт зброю дасць: хапіся.
Ледзь я падумаў, чэрці маскалёў наслалі!
Стаяў я, гледзячы, як замак штурмавалі.
* * *
Бо фальш, што быў я з маскалямі ў нейкай змове.
* * *
Глядзеў, а думкі розныя, на безгалоўе,
Віліся. Перш глядзеў на ўсё, скажу адкрьгга,
Як на пажар дзіця, і з пачуццём бандыта
Чакаў, калі ўсё зваліцца і загарыцца.
Часамі думаў ратаваць яе пусціцца,
І нават Стольніка
* * *
А бараніліся тады вы смела, ўпарта,
Хоць маскалі атакавалі не на жарты.
Страляюць кепска! Ўбачыўшы, што адступалі,
Я закіпеў ад злосці - Стольнік зноў на хвалі!
І так яму на свеце у ва ўсім вядзецца?
Дык і ад гэтага нападу адаб'ецца?
Я засаромлены пайшоў, а ўжо быў ранак,
Ажно гляджу, пазнаў: выходзіць ён на ганак
І запінкай брыльянтавай мігціць на сонцы,
І круціць вус, сабой здаволены бясконца.
І мне здалося, што смяяўся нада мною,
Што ён мяне пазнаў і ўзмахваў так рукою
3 насмешкай і пагрозай. Карабін хапаю
У салдата, ледзь падняў - я стрэліў, не згадаю!
Ты знаеш!
Пракляты самапал! Бо той, хто забівае
Мячом - замахваецца, круціць, адбівае,
Раззброіць можа ворага або спыніцца,
А зброя агнястрэльная - абы схапіцца,
Адна хвілінка, іскарка...
* * *
Ці ж я ўцякаў, як ты ў мяне наставіў дула?
Стаяў я моўчкі, роспач сэрца агарнула
I з жалю нейкага я на'т не зварухнуўся.
Чаму ж ты, ах, Гервазы, ў той час прамахнуўся?
Зрабіў бы ласку! Ды, відаць, за грэх пакуты
Патрэбныя..."
Зноў задыхнуўся, болем скуты
"Бог бачыць,- мовіў Ключнік,- што я шчыра меціў!
А стрэл твой колькі ж выпусціў крыві! Прыкмеціў,
Якой азваўся ў нашых сем'ях ён бядою?
А гэтаму ўсяму, пан Яцак, ты віною!
А сёння, калі Графа ледзь-ледзь не задзелі,
Апошняга з Гарэшкаў, хоць і па кудзелі,
Ты засланіў яго. Калі маскаль стараўся
Мяне забіць, то праз цябе я жыў застаўся.
Дык калі праўда, што ты стаў ксяндзом-манахам,
То ўжо не згінеш пад Сцізорыкавым ўзмахам.
Бывай, не праступлю больш вашага парога,
Цяпер мы квіты, дык пакіньма рэшту Богу!"
Тут Яцак працягнуў руку, але Гервазы
Адскочыў, кажучы: "Мне нельга без абразы
Крануць рукі тваёй - па гонару законах!
Яна скрываўлена не pro publico bono".
Дык Яцак на падушкі зноў апаў бяссільна,
Штораз бляднейшы, і пачаў распытваць пільна
Суддзю ізноў, ці пасылалі па плябана,
А Ключніку сказаў: "Вось я малю васпана
Застацца, зараз скончу, ледзь мне хопіць сілы
Сказаць. Пан Ключнік, я стаю ўжо ля магілы!"
"Што ты,- сказаў Суддзя,- я ж бачыў сам, што рана
Не страшная, а ты так пільна жджэш плябана?
Змяніць мо перавязку? Лекара, быць можа?
Ў аптэчцы ёсць..." Ксёндз перарваў: "Не дапаможа
Нішто. Была старая рана там з-пад Ены,
А сёння зачапілі, дык і ўсё - гангрэна.
А я на ранах знаюся - вось кроў, як сажа,
Ды гэта глупства ўсё... Дык што тут доктар скажа?
Раз паміраем, здаць цяпер ці потым душу...
Даруйце, пане Ключнік, я закончыць мушу!
* * *
І ў тым заслуга ёсць, не стацца вінаватым
Перад народам, хоць і здраднікам праклятым
Цябе завуць, так як было тады са мною!
* * *
І здрадніка імя ішло за мной чумою.
Знаёмыя са мной не сталі сустракацца,
Сябры мае мяне ўжо сталі выракацца.
Хто баязлівы, той здалёк ледзь прывітаўся.
Ды на'т габрэй які, мужык і той стараўся,
Хоць пакланіўшыся, правесці злосным смехам
А слова "здраднік" адбівалася ўкруг рэхам
І цэлы дзень ад рання самага да змроку
Вілося прада мной, як пламя ў хворым воку.
Аднак не быў я здраднікам радзімы.
Маскоўскім сябрам гвалтам я пачаў лічыцца.
Зямлі Гарэшкаў частку аддалі Сапліцам
Таргавічаны ды надумалі і ўрадам
Мяне ушанаваць. Каб быў я здольны к здрадам
Чорт радзіў, дык я стаў бы сільны і багаты.
Каб стаў я маскалём, дык першыя магнаты
Маёй шукалі б ласкі. Сын шляхоцкай хаты
І селянін, што землякоў так папракаюць
За службу маскалям, удачлівых не хаюць.
Я гэта ведаў - і не мог аднак жа.
* * *
Я ўцёк з радзімы!
Дзе я не быў! Чаго не перанёс!
* * *
Але мне Бог памог душу ад смерці збавіць:
Паправіцца павінен быў я і направіць