Салома павярнуўся і ўтаропіўся ў мае вочы.
– А цяпер скажы, чаму ты не з п-панам Капытко. Ён… цябе п-пакрыўдзіў?
Аж голас затрымцеў ад падазрэння і блізкага гневу…
Я хуценька запэўніла, што не. Проста занадта доўга не бачыліся, цяпер як чужыя… Трэба час на прывыканне… Пагаварылі, разышліся. Успомніўшы «размову» з Віталём на змятых прасцінах, сумелася.
– Сп-падзяюся, мне не трэба ўладжваць справу пра яшчэ адзін патоплены байк?
Ну навошта я ў свой час распавяла Салому пра свой няўдалы раман…
– Тады давай далей без нед-дагаворак. Калі ты шукала свайго ненагляднага Віталя – я разумеў т-твой матыў. А цяпер?
Я пастаралася быць сумленнай найперш з сабой.
– Ты ж прачытаў да канца, так? Да вяртання ў Апошні Прытулак? Не павінна на тым скончыцца. Мне патрэбныя адказы. Дзеля чаго, урэшце, сапсавалася і маё жыццё, і тваё. Я мушу…
– Ты мусіш усвядоміць, што адказы т-табе па любому не сп-падабаюцца, – аблічча Мацея раптам пасуровела, і таўсматы хлопчык-батанік з 4-га «А» знік назаўсёды. – П-помню твае пафасныя развагі, што п-праўда заўсёды ўсплыве, і трэба аднаўляць гістарычную справядлівасць. А няма тае сп-правядлівасці!
Мацей адкінуўся на крэсле і скрыжаваў рукі на грудзях, паўзверх выявы Кафкі, так што выглядалі толькі вырачаныя вочы пражскага мізантропа.
– Думаеш, чаму дасюль не адкрылі таямніцу гібелі Купалы? Чаму даследчыкі лёсаў рэпрэсаваных увесь час сутыкаюцца з незразумелым супрацівам – фонд зачынены, тэчкі зніклі, спісаў не існуе… Таму што ўсё працягваецца. Няхай п-пакаленне катаў адыходзіць – жывыя іх нашчадкі. Дзеці. Унукі… Звычайна людзі яны не п-простыя, пры ўладзе. І вось, дапусцім, ты даведваешся, што твой родны дзед страляў людзей у Курапатах. Чаму такога не можа быць? Быў бы пад п-прысягаю, загадалі – і страляў бы ворагаў народа, як на фронце фашыстаў. І як бы ты аднеслася да таго, што хтосьці хоча інфармацыю пра гэта, з фотаздымкамі і дакументамі, са сп-пісамі тых, каго твой продак забіў асабіста, надрукаваць у газеце, вывесіць у сеціве. А ў цябе тое ж п-прозвішча. І ты заўсёды ганарылася дзедам, расп-павядала ўсім, што ён герой. А ў яго вось якая старонка біяграфіі… Як табе тады жыць? А такіх гіпатэтычных дзядоў – мільёны. І ў іх мільёны нашчадкаў. І мільёны п-прадаўжальнікаў іх справы. Якія хочуць быць упэўненымі, што іх саміх у свой час не прыцягнуць да адказу нашчадкі сённяшніх ахвяраў. Гэтыя людзі п-проста сумленна выконваюць свой доўг. У іх прысяга. Як у твайго мужа.
Па маёй спіне прайшоўся халодны ветрык.
– У мяне самога адзін п-прадзед быў вайскоўцам, а другога ў 1937-м загналі ў Сібір ды закатавалі, – нечакана прызнаўся Саламярэцкі. – У сям’і пра гэта не прынята было гаварыць. Я выпадкова даведаўся ад бабулі. І тое яна сказала, што яе бацьку «п-паслалі працаваць у Сібір, а там бандыты яго забілі». Я п-пачаў расшукваць. Хакнуў некалькі архіваў. Сфабрыкаваная справа – стаматолаг раённай п-паліклінікі выявіўся японскім шпіёнам. А заадно ангельскім. Таму што п-падчас п-ператрусу ў кватэры знайшлі томік Бёрнса ў арыгінале. А калі сядзеў у турме ў Томску, у іх камеру падсадзілі п-прафесійную «наседку» гарадскога НКУС. Той называўся прадстаўніком польскага генштаба і вербаваў аднакамернікаў у «П-партыю народных герояў». Даведзеныя да адчаю людзі, якія не маглі больш выносіць сваю бездапаможнасць, лавіліся лёгка. Як і мой п-прадзед. Следчым асабліва спадабалася, што п-прозвішча «Саламярэцкі» лёгка кладзецца на канву «польскай змовы». П-побач з японскай і ангельскай.
Манітор без увагі гаспадара «заснуў», і на ім пачалі звівацца, нібы ў агоніі, рознакаляровыя змеі.
– Дзеда расстралялі. Я ведаю, хто з калег напісаў на яго данос. Ведаю імёны следчых. І як звалі стукача – Іван Хведаравіч Бушнеў. Ведаю, хто яго ўнукі. Але што я выпраўлю? Што тут увогуле магчыма выправіць?
Салома задумліва круціў на запясці стыльныя скураныя фенечкі, пад якімі хаваўся белы шнар. Я прашаптала:
– І ўсё-ткі трэба збіраць імёны. Хаця б збіраць. Тады і нашы сучаснікі будуць ведаць, што іх справы не знікнуць, ні добрыя, ні кепскія. Гэта так страшна – калі знікае памяць. Ведаеш, я ж яшчэ сем гадоў таму пачала маляваць партрэты рэпрэсаваных пісьменнікаў. І калі перабірала архіў Тамары Цулукідзэ, грузінскай актрысы, якая ў высылцы выйшла замуж за беларускага празаіка Алеся Пальчэўскага, знайшла аркушык… На ім Цулукідзэ пасля пекла сталінскіх турмаў ды лагероў напісала імёны і прозвішчы сваіх катаў. Жанчын-следчых. Каго магла ўспомніць. Часам толькі імя, ці нейкую прыкмету. «Падольская (імя не памятаю, муж у яе Кулагін)»… «Вера Марцірасян»… «Ніна Цэрэтэлі, кат»… Апошняе імя – буйным, няроўным почыркам, думаю, ад узрушэння. Я за гэтым аркушыкам столькі пабачыла… Дні ў карцары, страшныя допыты, адчай і бяссілая нянавісць да садыстак… І гэты аркушык – уся помста, якая аказалася магчымай. Пракрычаць у вечнасць: гэта тварылі яны! Не забудзьце!