— Няхай будучы жаніх вып’е з чаравічка нявесты! — крыкнуў нейкі пан з сівой чупрынай.
Яго падтрымалі госці, і ўсе погляды звярнуліся да Станіслава. Ён надзьмуўся, але падняўся і падышоў да Катажыны. З непрыхаванай фанабэрлівасцю зняў чаравічак і паглядзеў на нарачоную. Яму падалі гарэлкі, і паніч з аднага маху выпіў. Па зале пранёсся адабральны рогат паноў і хіхіканне паненак. Катажына адвяла позірк, але Станіслаў схапіў яе за руку і вывеў на сярэдзіну залы. І тады абвясцілі танцы. Прыгожая музыка напоўніла пакоі, і госці пусціліся ў скокі. Маладыя паненкі аж свяціліся, стралялі вочкамі, а кавалеры так і слаліся лістом. Пасля быў менуэт, які ўваходзіў у моду, затым кадрыля, і змянілася гэта ўсё на "сваё" — казачка, "ходжанага" і "гоненага". Старыя ж выбралі карты. Катажына танчыла шмат, але цяпер не заўважала, з кім даводзілася быць у пары. Яе засмучала тое, што адбыўшы першы танец, Станіслаў зрабіў выгляд, нібы не бачыць яе, а пасля наогул некуды знік. Тым часам гаспадар падаў знак, і музыка спынілася. Пан Жывіцкі прапанаваў гасцям ісці на двор глядзець феерверк. Катажына памкнулася да выхаду, і ў гэты момант пачула размову двух служак.
— Гаспадар будзе задаволены: цвярозых сёння не будзе. Паны ўпіліся да свінячага роху. Як гавораць, п’юць, як у бочку льюць. Адзін ужо з лесвіцы скаціўся, а палова ляжыць, як нежывыя.
— Ага. Паны Маляўскі і Рогач морды набілі адзін аднаму. А я бутэльку змог схаваць. Пасля разап’ём, калі ўсё сцішыцца. Заўтра наш пан зноў іх будзе лячыць гарэлкай.
— А то! Зноў раніцай пачнецца баляванне.
— Ды пасля вяселле... Жонкі такіх будуць чакаць, а ім абы выпіць. Паніч заўчора вярнуўся з апошняга балю. Маці запытала, дзе быў, дык той адказаў, што ў касцёле.
— А яна?
— "Ці не ў тым касцёле, дзе чаркі звіняць?" І давай яго па спіне вучыць розуму!
Другі зарагатаў:
— Цяжка будзе панам! Ой, цяжка!
— Ну, глядзі, каб ад пітва пасля не пайшлі за вяселлем хаўтуры, бо не па-чалавечы ж нап’юцца.— А ты што не так п’еш? Табе волю, дык і не...
— Цыц, — той спужаўся, — глядзі, панначка нас слухае.
Яны сціхлі і схілілі галовы перад Катажынай, а дзяўчына пайшла далей.
Раптам яна заўважыла Станіслава, які памкнуўся да яе.
— Мы з вамі, шаноўная спадарыня, так і не паспелі пагаварыць, — зашаптаў ён.
— Яшчэ будзе час, шаноўны, альбо вы некуды спяшаецеся?
Станіслаў раптам папунсавеў і сціснуў кулакі.
— Я б хацеў спачатку ва ўсім разабрацца. Вы павінны ведаць, што спадарыню бачу ў першы раз, але пачуцці так і не... тым больш нашы бацькі так хочуць, і я вымушаны, — апошняе слова ён падкрэсліў, — вымушаны скарыцца, але душа, натура... Шаноўная пані разумее?
— Я заўважыла б, што гэтая партыя, дарагі спадар, не залежыць ад нас абаіх. Як было сказана, гэта вырашылі нашы бацькі, а мы з вамі вымушаны падпарадкоўвацца і паважаць іх намаганні ў імя агульнай славы роду і для гонару Айчыны. Я з такім жа пачуццём вымушана скарыцца перад наканаваннем і прашу ў Пана Бога толькі аднаго — цярпення, каб быць разам з вамі.
Твар Станіслава скрывіўся, і шляхціц не знайшоў нічога лепшага, як мыкнуць у адказ. "Ёлуп, — падумала Катажына, — я змагла даць табе словам аплявуху, а ты і не ведаеш, што сказаць. Ой, маўчы, дурань, разумнейшым будзеш". Яна ўсміхнулася і прамовіла на развітанне:
— Здаецца, пана кліча да сябе бацька. То расстанемся ненадоўга, бывайце, яснавяльможны.
Частка ІІІ
***
У паўцёмным пакоі, які асвятляла адна лучына, за сталом сядзеў чалавек. Яго згаслыя бясколерныя вочы ўтрапёна глядзелі на аркуш паперы ў руках. Цяжкі гэта быў позірк, поўны болю, смутку і адчаю. Чорныя кругі пад вачыма і пакутлівы позірк указвалі на тое, што стары Офенберг жыў апошнія тыдні, а можа нават і дні, ды, самае страшнае, ведаў пра гэта і ўсё разумеў...
Пажоўклы аркуш Сцяпан выняў з патаемнага куфэрачка, дзе ляжалі самыя дарагія для яго рэчы. Яшчэ паўстагоддзя таму гэтак жа ўважліва ён разглядаў той самы чарцёж, але колькі моцы было тады ў целе, колькі жадання здабыць славу і абараніць годнасць дзяржавы. Ён і сябры лічылі, што выбралі шлях найбольш надзейны, які прывядзе да свабоды і рассячэ ланцугі абрыдлай уніі. А што атрымалася? Яны патанулі ў брудзе і крыві, гуляючы па недарэчных правілах "хатняй вайны". Прыйшлі шведы, "пагаспадарылі", за імі расейцы... А далей? Божа, толькі б не горш, хай бы ўсё вярнуць! За што ты так не любіш гэтую зямлю?
На стале гарэла грамніца. Шляхціц яшчэ падумаў, што як на хаўтуры... Так жаласліва мігцеў агеньчык. Ён чамусьці не баяўся смерці, ды і досыць — цяпер час маладым весці рэй. А полымя свечкі ўсё дрыжэла... Слёзы воску падалі на падстаўку і імгненна застывалі, ператвараючыся ў брудна-жоўтыя кроплі. Па кім жа плакаў агарак? Мабыць, жаліўся на свой нядоўгі лёс, ці шкадаваў старога, альбо бедаваў разам з ім аб гармідары, які тварыўся ў дзяржаве і не мог скончыцца добра.