Бяру з шафы гэтую кнігу з аўтографам i неяк па-новаму яго перачытваю: «Дарагому Івану Антонавічу з вялікай павагай да яго таленту i душы. Васіль Быкаў. 13.IX-63». Не думаецца, што Валодзя яму не сказаў тады пра тую выратавальную рэцэнзію, пра якую я зусім забыўся.
Я запісаў пра гэтую «дробязь» толькі для сябе, без намеру даваць у друк, проста каб не падумаў хтосьці, што вось i хваліцца, а стары чалавек...
Сёння, прачытаўшы ў «Маладосці» аповесць Дамашэвіча «Доля-пустацвет», пазваніў Балодзю, з якім, дарэчы, даўно не бачыліся, не сазвоньваліся, павіншаваў яго з удачай, а заадно сказаў добрае слова аб яго ўспамінах пра Быкава, падзякаваўшы за згадку пра выпадак з першай Васілёвай кнігай. Даўгавата, цёпла пагаварылі.
Няўжо пра такія пачуцці трэба маўчаць?..
Упершыню такое для мяне пра Бормана, «нацыста № 2 », — ён быў заядлым атэістам, богам яму, цалкам i назаўсёды, быў адзін фюрэр.
Сын Бормана, «Марцін Борман-малодшы», толькі пасля разгрома Нямеччыны, ушчэнт разгубленым юнаком, што схаваўся ў нялёгкім падполлі, уведаў па-сапраўднаму, пры кім ды кім быў яго бацька, шчыра паверыў у Бога, стаў святаром i кожны дзень, усё жыццё маліўся за грахі свайго, усё ж такі роднага.
У гутарцы з расійскім журналістам ён многае расказаў яму, ужо нямоглы пенсіянер. Перакладаю з 38-га нумара «Аргументов и фактов»:
«Калі я быў святаром, мне часта даводзілася выслухоўваць розныя споведзі. Аднойчы да мяне прыйшоў былы салдат вермахту. Ён расказаў, што ў дні Варшаўскага паўстання яны «зачышчалі» бункеры ад паўстанцаў. З аднаго такога сховішча раптоўна выскачыла i кінулася наўцёкі шасцігадовая дзяўчынка, але спатыкнулася i ўпала проста перад ім. «Пырні гэтую поскудзь штыком!» — сказаў обер-лейтэнант, i салдат забіў дзяўчынку. Яе карыя вочы, звернутыя да яго з жахам i просьбай-умольваннем, ён памятаў дваццаць пяць гадоў. Не займеў сваіх дзяцей, не мог бачыць чужых i глядзець ім у вочы. Ён быў у мяне на споведзі i сказаў: «Бог не даруе мне. I адзінае, чаго я хачу: як мага больш пакутаваць у пекле за тое, што я зрабіў». Я не ведаў, што яму сказаць. Праз тыдзень гэты чалавек павесіўся».
Ад тых вачэй польскай дзяўчынкі, нібы зігзагам маланкі, душу маю прабліснулі дзве асацыяцыі, — сляза дзіцяці ў Дастаеўскага, зноў імперскі, але значна ранейшы штык i вочы дзяцей у Талстога. Бяру з найкарацейшага, XVII-га раздзела аповесці «Хаджы-Мурат »:
«Сада знайшоў сваю саклю разбуранай(...). А сын яго, той прыгожы, з бліскучымі вачыма хлопчык, які захоплена глядзеў на Хаджы-Мурата, быў прывезены мёртвым да мячэці на пакрытым буркай кані. Ён быў праткнуты штыком у спіну».
...За ўсім гэтым пайшлі, захвалявалі другія вобразы i думкі, — пра тое, што i як робіцца сёння, далей i бліжэй...
Днямі проза Жаромскага, сёння паэзія Славацкага, які даўно бачыцца мне ў спалучэнні з Міцкевічам, як Лермантаў з Пушкіным, часам нават не разабрацца, хто з ix мацнейшы. Вось i цяпер падумалася: a ці змог бы Міцкевіч напісаць такога «Ojca zadżumionych?»..
I яшчэ: як гэта добра — ведаць хоць адну замежную мову, літаратуру, чытаючы яе ў арыгінале!.. Бо ні ўкраінскую, а яшчэ болыы рускую, нягледзячы на нашы межы, мне называць замежнымі яшчэ ўсё неяк нязвычна.
Ужо i наймалодшы ўнук хоча прыйсці да мяне са сваёй абранніцай, на знаёмства.
Як i тры ранейшыя пары, і гэтая будзе ўся ў сваім шчасці, i гэтым, пры ўсёй сучаснай бойкасці, будзе з дзедам няёмка.
А мне зноў не прыдумаць, як гэта можна было б сказаць, i наогул ці трэба казаць, што калені мае сумуюць па малечай цеплыні, а вушы — па самым прыгожым, шчаслівым, непераможным шчэбеце жыцця.
2004
ЛЕТАСЬ
Кампутарна надрукаваны спіс дваццаці дзевяці мужчын i дзецюкоў з нашай вёскі, якія загінулі на вайне. Павешаны ён у старой капліцы, у рамачцы пад шклом, з адмысловай скрыначкай знізу, у якой пясок, каб можна было ўваткнуць ды зацепліць свечку.
Хораша гэта, што святою справай памяці заняўся аднавясковец, вучоны з гораду, акадэмік, але ж i свой чалавек. У Мінску мы з ім зрэдку сустракаемся. Неяк спытаўся ў яго, ці выпадкова тое, што наша капліца пабудавана іменна ў 1861 годзе, калі закончылася паншчына. Нават i пра такое намякнуў: а можа, дзе ў архіве значыцца, чаму яна імя святое Ганны?.. Нехта сказаў бы, што гэта ад старэчай здзяцінеласці ў мяне — ажно такая цікаўнасць, як у малога. Хаця ж i ў маленстве былі не толькі бясконцыя пытанні, а многае ўспрымалася як тое, што ёсць, бо яно ёсць, — i капліца старая, бо старая, i Ганна святая, бо святая, i тое, што ёсць яшчэ дзве Ганны, нашыя, бо яны наша радня.