Гэта было ў 1799 годзе. Але мадам, дзякуй Богу, не прадчувала свайго лёсу, вяртаючыся дамоў у той дзень 1747 года, калi яна пакiнула хлопчыка Грануя -- i нашу аповесць. Iнакш яна, напэўна, страцiла б веру ў справядлiвасць i тым самым адзiны даступны ёй сэнс жыцця.
З першага позiрку, якi ён кiнуў на мсье Грымаля,-- не, з першага чуйнага ўдыху, якiм ён уцягнуў у сябе пах Грымаля,-- Грануй зразумеў, што гэты чалавек можа забiць яго да смерцi за самую малую прамашку. Ягонае жыццё каштавала цяпер роўна столькi, колькi ягоная праца, яго жыццё было роўнае толькi той карысцi, якою вымяраў яе Грымаль. I Грануй пакорлiва лёг да ног гаспадара i не зрабiў анiводнай спробы ўстаць. Дзень у дзень ён закаркоўваў у сабе ўсю энергiю сваёй упартасцi i наравiстасцi, ужываючы яе, толькi каб, як той клешч, перажыць блiзкi леднiковы перыяд: цярплiва, сцiпла, непрыкметна, захоўваючы агонь жыццёвай надзеi на самым малым, але старанна дагляданым вогнiшчы. Цяпер ён зрабiўся ўзорам паслушэнства, непатрабавальнасцi i працалюбства, улёт лавiў кожны загад, прымаў любую ежу. Вечарамi рахмана дазваляў замыкаць сябе ў прыбудаваную збоку да майстэрнi каморку, дзе захоўвалася ўсялякае чарэп'е, рабочы iнструмент i вiселi прасоленыя сырыя скуры. Тут ён спаў на голай уторанай зямлi. Цэлымi тыднямi ён працаваў ад цямна да цямна, узiмку -- восем, летам -- чатырнаццаць, пятнаццаць, шаснаццаць гадзiн: мяздрыў смярдзючыя скуры, вымочваў iх у вадзе, зганяў поўсць, вапнаваў, травiў квасцамi, калоў дровы, акорваў бярозу i цiс, спускаўся ў дубiльныя ямы, поўныя едкiх выпарэнняў, укладваў пластамi скуры, як загадвалi яму чаляднiкi, раскiдваў раздушаныя чарнiльныя арэшкi, закiдваў гэтае жудаснае вогнiшча цiсавым голлем i зямлёю. Праз некалькi гадоў яму даводзiлася адкопваць i даставаць з гэтых магiл трупы скур, мумiфiкаваныя да стану дублёных скур. Калi ён не закопваў i не выкопваў скуры, дык цягаў ваду. Месяцамi цягаў з ракi ўгору, заўсёды па два вядры, сотнi вёдраў у дзень, бо гарбарства патрабуе мора вады на мыццё, вымочванне, выварку, фарбаванне. I так месяц у месяц ён насiў тую ваду, вымакаў сам да рубчыка, увечары яго вопратка капала, а скура была халодная, мяккая i набрынялая, як замша.
Праз год такога -- хутчэй жывёльнага, чым чалавечага -- iснавання ён захварэў на сiбiрскую язву, гэтую страшную хваробу гарбароў, якая звычайна канчаецца смерцю. Грымаль ужо паставiў на iм крыж i пачаў шукаць яму замену -- зрэшты, не без шкадавання, бо ў яго яшчэ нiколi не было больш сцiплага i руплiвага дбальца, як гэты Грануй. Аднак, насуперак усякаму разумнаму чаканню Грануй ачуняў. Толькi за вушамi, на шыi i на шчоках засталiся шнары ад вялiкiх чорных нарываў, якiя нявечылi яго i рабiлi яшчэ брыдчэйшым, чым ён быў раней. Затое ў яго застаўся -- найкаштоўнейшая перавага -- iмунiтэт да сiбiрскай язвы, так што цяпер ён мог мяздрыць самыя кепскiя скуры нават скрываўленымi, парэпанымi рукамi, не баючыся заразiцца нанава. Гэтым ён выгадна вылучаўся не толькi спасярод iншых вучняў i чаляднiкаў, але i сваiх патэнцыяльных пераемнiкаў. I таму, што цяпер стала цяжка яго замянiць, вартасць яго працы павысiлася, а тым самым i цана ягонага жыцця. Яму раптам дазволiлi не спаць больш на голай падлозе, а збiць сабе драўляны ляжак у хляве, заслаць яго саломай i накрывацца коўдрай. Яго больш не замыкалi нанач. Ежа палепшылася. Грымаль абыходзiўся цяпер з iм не проста як з жывёлай, а як з жывёлай карыснай.
Калi яму споўнiлася дванаццаць гадоў, Грымаль пачаў вызваляць яго ад працы на паўдня ў нядзелю, а з трынаццацi яму нават у буднi дазвалялася на гадзiну пасля працы выходзiць з дому i рабiць, што ўжо яму там хацелася. Ён перамог, бо застаўся жывы, i ў яго была пэўная свабода, каб жыць далей. Час зiмавання мiнуўся. Клешч Грануй зноў ажыў. Ён адчуў ранiшняе паветра. Яго ахапiў паляўнiчы сверб. Перад iм адкрыўся найвялiкшы ў свеце запаведнiк пахаў: горад Парыж.
Гэта было як у казцы. Ужо блiжэйшыя вулiцы Сэн-Жак-дэ-ля-Бушры i вулiцы вакол царквы Св. Яўстахiя былi казкай. У завулках ад вулiц Сэн-Дэнi i Сэн-Мартэн людзi жылi так купна, дамы ў пяць, шэсць паверхаў стаялi так шчыльна, што засланялi неба, i паветра было застаялае, як вада ў канавах, i наскрозь прасмердлае. У iм мяшалiся пахi людзей i жывёл, выпарэннi ад ежы i хваробаў, вады i каменя, попелу i скуры, мыла i свежага хлеба i яек, згатаваных у воцаце, локшыны i нашараванай да бляску латунi, шалфею i пiва i слёз, тлушчу i мокрай i сухой саломы. Тысячы i тысячы пахаў стваралi нябачную лаву, якая перапаўняла цяснiны вулiц, якая пад дахамi знiкала толькi зрэд-часу, а з бруку -- нiколi. Людзi, якiя жылi там, даўно прынюхалiся да гэтай сумесi: яна ж i падымалася ад iх i зноў прасякала iх наскрозь, гэта ж было паветра, якiм яны дыхалi i жылi, яно было як зношаная цёплая вопратка -- яе не чуеш на целе, яе паху не заўважаеш. Але Грануй усё гэта чуў упершыню. I не толькi ўспрымаў мяшанку пахаў ва ўсёй яе поўнасцi і поўнiцы -- ён расшчапляў яе аналiтычна на самыя дробненькiя i драбнюсенькiя часткi i часцiнкi. Яго вытанчаны нюх разблытваў вузел з выпарэнняў i смуроду, распраўляў асобнымi нiтачкамi на асноўныя пахi, якiя далей ужо не раскладалiся. Яму было неверагодна прыемна разблытваць i прасцi гэтыя нiткi.