Але цяпер нарэшце змрочныя думкi прападуць, каб яны прапалi. Вусцiшны госць сышоў i не вернецца нiколi. А багацце засталося, i будучыня была забяспечана. Бальдзiнi паклаў руку на грудзi i пад тканiнай каптана намацаў на сэрцы маленькую кнiжку.. У ёй былi запiсаны шэсцьсот формулаў -- больш, чым калi-небудзь змаглi б рэалiзаваць цэлыя пакаленнi парфумнiкаў. Калi сёння ён страцiць усё, дык з дапамогай гэтай цудоўнай кнiжкi ён за год зноў разбагацее. Далiбог, цi ж можна патрабаваць большага!
Ранiшняе сонца, адбiваючыся ў чарапiцах дамоў на другiм баку, адкiдала цёплае жоўтае святло на яго твар. Бальдзiнi ўсё яшчэ глядзеў на вулiцу, якая вяла на поўдзень, да палаца Парламента --як усё-такi прыемна, што Грануеў след выстыў!-- i яго пепрапаўняла пачуццё ўдзячнасц! Ён рашыў, што сёння ж адбудзе паломнiцтва на другi бераг, у Нотр-Дам, укiне залатнiк у царкоўную скарбонку, паставiць тры свечкi i на каленях падзякуе Госпаду, якi паслаў яму столькi шчасця i пазбавiў ад помсты.
Але потым яму нешта самым дурным чынам перашкодзiла, бо папалуднi, калi ўжо ён зусiм быў выбраўся ў царкву, разнеслася чутка, што англiчане пайшлi вайною на Францыю. Само па сабе гэта яго не дужа ўстурбавала. Але як што якраз гэтымi днямi ён мерыўся адправiць у Лондан партыю духоў, дык адклаў наведванне храма, замест гэтага ён выправiўся ў горад разведаць навiны, а адтуль на сваю мануфактуру ў Сэнт-Антуанскае прадмесце, каб пакуль што затрымаць лонданскую партыю тавару. Уначы ў ложку перад сном яму прыйшла ў галаву генiяльная iдэя: напярэдаднi баявых дзеянняў у вайне за калонii Новага Свету ўвесцi ў моду духi пад назваю "Гонар Квэбэка" з церпкiм гераiчным пахам, поспех якiх -- ён зусiм не сумняваўся -- пакрые яму страты ад няўдалага англiйскага гешэфту. З такiмi салодкiмi думкамi ў сваёй старой дурной галаве, якую ён з палёгкаю адкiнуў на падушку, прыемна адчуваючы пад ёю цвёрдую кнiжачку з формуламi, мэтр Бальдзiнi заснуў, каб нiколi ўжо больш не прачнуцца.
А ўсё ў тым, што ўначы адбылася невялiкая катастрофа, якая праз належны з такога выпадку час дала каралю зачэпку выдаць загад пра паступовы знос усiх дамоў на ўсiх мастак горада Парыжа; без яўнай прычыны абвалiўся мост Мяняйлаў -- з заходняга боку памiж трэцяй i чацвёртай апорамi. Два дамы аселi ў раку так iмгненна i раптоўна, што нiкога з насельнiкаў не ўдалося ўратаваць. На шчасце загiнула толькi двое, а менавiта Джузэпэ Бальдзiнi i ягоная жонка Тэрэза. Прыслуга не начавала дома -- каго адпусцiлi, а хто адышоўся сам самохаць. Шанье, якi толькi пад ранiцу на лёгкiм падпiтку явiўся дамоў -- дакладней, хацеў явiцца, бо дома ўжо не было,-- перажыў нервовы шок. Ён трыццаць гадоў запар песцiў надзею, што Бальдзiнi, у якога не было дзяцей, нi сваякоў, адпiша ўсё на яго карысць. I вось усё знiкла за адно iмгненне -- уся спадчына цалкам, дом, фiрма, сыравiна, майстэрня, сам Бальдзiнi -- i нават сам тастамант, у якiм, верагодна, быў пункт пра ўласнасць на мануфактуру!
Знайсцi не ўдалося нiчога -- нi трупаў, нi куфра з грашмi, нi кнiжачкi з шасцюстамi формуламi. Адзiнае, што засталося ад Джузэпэ Бальдзiнi, найлепшага парфумнiка Еўропы, быў змяшаны пах мускусу, кмену, воцату, лаванды i тысячы iншых рэчываў, якi яшчэ некалькi тыдняў плыў па Сене ад Парыжа да Гаўра.
Частка другая
Тым самым часам, як абвалiўся дом Джузэпэ Бальдзiнi, Грануй быў у дарозе ў Арлеан. Ён пакiнуў кальцо смуроду вялiкага горада, i з кожным крокам, як аддаляўся ад Парыжа, паветра вакол яго рабiлася яснейшае, свяжэйшае i чысцейшае. Разам з гэтым -- i менш насычанае. У iм перасталi мiтусiцца пахi, сотнi пахаў, а тыя нямногiя, што былi-- пахi дарожнага пылу, лугоў, глебы, раслiн, вады,-- доўгiмi смугамi цягнулiся над зямлёй, павольна надзiмалiся, павольна калыхалiся, амаль нiдзе рэзка не абрывалiся.
Граную гэтая вясковая простасць была--як выбаўленне. Гэтыя бесклапотныя пахi лашчылi нюх. Першы раз ён не павiнен быў сачыць за кожным сваiм удыхам, каб не прыхапiць нечагась новага, неспадзяванага, варожага або не ўпусцiць чагосьцi прыемнага. Першы раз ён мог дыхаць амаль вольна i пры гэтым не прынюхвацца насцярожана кожную хвiлiну. "Амаль" сказалi мы, бо па-сапраўднаму свабодна не праходзiла, вядома, нiчога праз нос Грануя. Нават калi ў яго не было на тое нiякай прычыны, у iм заўсёды чувала iнтуiтыўная халодная стрыманасць да ўсяго, што iшло звонку i што даводзiлася ўпускаць у сябе. Усё сваё жыццё, нават у тыя нямногiя хвiлiны, калi ён адчуваў водгукi нечагась накшталт задавальнення, прыемнасцi, можа, нават шчасця, ён ахвотней выдыхаў: ён жа i пачаў жыццё не поўным надзеi ўдыхам, а забойчым крыкам. Але акрамя гэтай нягоды -- абмежавання, якое складала сутнасць ягонай натуры,-- Грануй, чым больш аддаляўся ад Парыжа, тым лепш i лепш адчуваў сябе, дыхаў лягчэй, iшоў iмклiвей i нават часам падбадзёрваўся, стараўся трымацца так, што здалёку выглядаў амаль як звычайны чаляднiк, як нармальны чалавек. Больш за ўсё яго разнявольвала адасабленне ад людзей. У Парыжы людзi жылi купна, шчыльней, чым у любым iншым горадзе свету. Шэсцьсот, семсот тысяч чалавек жыло ў Парыжы. Яны кiшэлi на вулiцах i пляцах, дамы былi набатаваныя iмi пад завязку, з сутарэнняў да гарышчаў. Кожны заканурак натоўчаны, напханы, натаптаны людзьмi, кожны камень, кожны лапiк зямлi прасмерд чалавечынай.