Ён адстаўляў куфаль i сядзеў, быццам скмянелы ад сентыментальнасцi i ап'янення яшчэ некалькi хвiлiн, пакуль з яго языка не знiкаў смак выпiтага. Нерухома глядзеў перад сабою. У мазгу ў яго пусцела, як i ў бутэльках. Тады ён адкiдваўся гна бок, на пурпуровае канапэ i iмгненна атупела засынаў.
I тым самым часам вонкавы Грануй таксама засынаў на сваёй гцньцы. I сон у яго быў такi самы бяздонны i глыбокi, яяк i сон унутранага Грануя, бо гераклавыя подзвiгi i эксцэсы аднаго не менш стамлялi i другога -- абодва яны, зрэшты, былi той самы чалавек.
Праўда, калi ён прачынаўся, дык прачынаўся не ў пурпуровым салоне пурпуровага замка за сямю мурамi i нават не на вясновых лугах сваёй душы, а толькi ў каменным сховiшчы ў канцы тунэля на цвёрдым подзе ў апраметнай цямрэчы. I яго млосцiла ад голаду i смагi i даймалi дрыжык i пахмел, як сiняга прапойцу пасля загулу. Ён рачком выпаўзаў са сваёй штольнi.
На дварэ нешта стаяла -- цi то пачатак, цi то канец ночы, але нават апоўначы святло зорак рэзала вочы. Паветра здавалася пыльным, едкiм, пякучым для лёгкiх, ландшафт -- сухiм i цвёрдым, ёнiнатыкаўся на каменне. I нават самыя далiкатныя пахi турзалi i казыталi яго адвыклы ад вету нос. Грануй, гэты клешч, стаў адчувальны, бы рак, якi вылез з панцыра i голы плавае ў моры.
Ён iшоў да крынiцы, злiзваў са скалы вiльгаць --гадзiну, дзве гадзiны, гэта была пакута, час не канчаўся, той час, калi яго заставаў рэальны свет. Ён зрываў з камянёў некалькi мохнявак, душачыся, запiхваў iх сабе ў рот, прысядаў на камянях, спраўляў патрэбу i пажыраў адначасова -- усё павiнна было рабiцца хутка, хутка, хуценька, як найбаржджэй -- i на злом галавы страмотыч, як маленькi мяккi звярок, пад якiм у небе ужо кружляюць каршуны, бег назад у сваю пячору, у канец тунэля, дзе ляжала гунька. Тут яму зноў нарэшце было бяспечна.
Ён прыхiляўся плячмi да груды друзу, выцягваў ногi i чакаў. Цяпер яму трэба было супакоiць цела, зусiм супакоiць, як посуд, якi вовь-вось расплешчацца, калi яго надта моцна страсянуць. Паступова яму ўдавалася супакоiць дыханне. Яго ўзбуджанае сэрца пачынала бiцца раўней, шторм унутры спакваля суймаўся, ацiхаў. I раптам адзiнота, як чорная роўнядзь штылю, агортвала душу. Ён заплюшчваў вочы. Чорныя дзверы ў ягонае "я" адчынялiся, i ён заходзiў. У тэатры Грануевай душы пачынаўся чарговы спектакль.
I так дзень у дзень, тыдзень у тыдзень, месяц у месяц. I так цэлых сем гадоў.
А тым часам у свеце ваявалi. Бiлiся ў Сiлезii i ў Саксонii, у Гановеры i ў Бельгii, у Багемii i Памеранii. Салдаты караля гiнулi ў Гесэне i Вестфалii, на Балеарскiх выспах, у Iндыi, на Мiсiсiпi i ў Канадзе, калi не памiралi ад тыфусу яшчэ па дарозе туды. Мiльёну чалавек вайна каштавала жыцця, каралю Францыi -- ягоных калонiй, а ўсiм краiнам, што пераймалiся тою вайною,-- столькi грошай, што яны нарэшце, перасiлiўшы сябе, рашылi канчаць.
Аднойчы ў гэты час, зiмою, Грануй ледзь не замерз, сам таго не заўважыўшы. Пяць дзён ён праляжаў у пурпуровым салоне, а калi ачуўся ў штольнi, не мог зварухнуцца ад холаду. Ён тут жа заплюшчыў вочы, каб памерцi ў сне. Але настала адлiга, размарозiла яго i ўратавала.
Аднаго разу нагурбавала столькi снегу, што яму не хапiла сiлы выграбцiся i дакапацца да лiшайнiку. I ён кармiўся замерзлымi кажанамi.
Неяк каля пячоры ён знайшоў i з'ў мёртвага крумкача. Гэта былi адзiныя падзеi знешняга свету за сем гадоў. У астатнiм ён жыў толькi ў сваёй фартэцыi, толькi ў самаўладным царстве сваёй душы. I ён заставаўся б там да скону (яму ж усяго хапала), калi б не сталася катастрофа, якая выгнала яго з гары i выплюнула ў вонкавы свет.
Гэта катастрофа была не землятрус, не лясны пажар, не лавiна, не абвал штольнi. Яна ўвогуле была не вонкавая катастрофа, а ўнутраная, таму асаблiва пакутлiвая, бо яна заблакавала дарогу да ўцёкаў, якую Грануй любiў найбольш. Яна сталася ў сне. Лепей сказаць, у марах. А яшчэ лепш -- у марах, у сне, у с эрцы, у ягонай уяве.
Ён ляжаў у пурпуровым салоне i спаў. Вакол яго стаялi пустыя бутэлькi. Ён перапiў, пад канец аж дзве бутэлькi духмянасцi рыжай дзяўчыны. Мабыць, гэтага было задужа, бо да яго ў сон, хай сабе i глыбокi, як смерць, гэтым разам прабiўся зыб нейкiх прывiдных вiдзежаў. У гэтым зыбе выразна прарывалiся ашмоткi нейкага паху. Спачатку яны толькi тонкiмi нiтачкамi прасмыкалiся мiма Грануевага носа, потым ушчыльнiлiся, ператварылiся ў воблака. I яму пачало здавацца, што нiбыта вось ён пасярод гнiлога балота, а з багны ўстае туман. Туман павольна падымаўся ўсё вышэй, неўзабаве ён зусiм абвалок Грануя, прабраў яго наскрозь, i сярод туманнага смуроду больш не заставалася нi кроплi свежага паветра. Каб не задыхнуцца, яму давялося б удыхнуць гэтага туману. А туман гэты быў, як сказана, пахам. Гэты туман быў ягоны, асабiсты пах -- вось якi гэта быў туман.