I тут ён крыху спалохаўся. Сонца села. Ён стаяў голы ля ўваходу ў штольню, дзе ў цёмным канцы пражыў сем гадоў. Дзьмуў халдодны вецер, i ён змерз, але не заўважаў, што змерз, бо ў iм быў сустрэчны холад, менавiта страх. Гэта быў не той страх, якi быў у сне, мярзотлiвая боязь задыхнуцца ў самiм сабе. Гэта быў зусiм iншы страх. Ад яго нельга было ўцячы, трэба было iсцi яму насустрач. Трэба было -- нават калi гэтае адкрфыццё будзе жахлiвае -- даведацца напэўна, цi ёсць у яго пах цi не. I даведацца зараз. Без адкладу.
Ён вярнуўся ў штольню. Ужо праз некалькi метраў яго абняла поўная цемра, але ён арыентаваўся, як пры самым яркiм святле. тысячы разоў ён праходзiў тут, ведаў кожны крок i кожны паварот, чуў кожны сталактыт, кожны малюпасенькi выступ. Знайсцi дарогу было няцяжка. Цяжка было змагацца з успамiнам пра клаўстрафобны сон, што, як прылiў, наплфываў на яго штораз большымi хвалямi. Але ён не адступаў. Страхам не ведаць ён змагаўся з страхам даведацца i ппрамог, бо ўжо ведаў, што выбару ў яго не было. Калi ён дайшоў дда канца штольнi, дзе была куча друзу, абодва страхi пакiнулi яго. Ён адчуў, што спакойны, што галава ў яго ясная, а нюх -- востры, як скальпель. Ён прысеў на кукiшкi, засланiў вочы рукамi i прынюхаўся. У гэтым месцы, у гэтай далёкай ад свету каменнай магiле ён праляжаў сем гадоў. Калi ўжо дзе-небудзь на свеце павiнен быць ягоны пах, дык гэта тут. Ён дыхаў павольна. Ён правяраў дасканала. Ён праседзеў на кукiшках чвэрць гадзiны. Ягоная памяць памылак не рабiла, i ён добра памятаў, як пахла на гэтым месцы сем гадоў назад: каменем i вiльготнай саланаватай прахалодай, i гэтая чысцiня азначала, што нiводная жывая iстота сюды не заходзiла... Гэтак сама пахла тут i цяпер.
Ён праседзеў яшчэ колькi часу, зусiм спакойна, толькi цiха хiляючы галавою. Потым павярнуўся i пайшоў да выхаду, спярша ўгнуўшыся, а калi штольня павышэла, на ўвесь рост -- на волю.
Каля штольнi ён апрануўся ў свае лахманы (чаравiкi яго згнiлi яшчэ шмат гадоў таму назад), накiнуў на плечы гуньку i тае ж ночы пакiнуў Плён-дзю-Канталь i пайшоў на поўдзень.
Ён выглядаў пачварна. Валасы адраслi па каленi, рэдзенькая бародка -- да пупа. Пазногцi сталi падобныя на птушыныя пазуры, а на руках i на нагах, там, дзе цела не прыкрывалася лахманамi, шматамi аблезла скура.
Першыя людзi, якiх ён сустрэў,-- сяляне, якiя працавалi на полi непадалёк ад горада П'ерфор,-- убачыўшы яго, далi лататы. У самым горадзе ён зрабiў сенсацыю. Людзi збягалiся натоўпамi -- падзiвiцца на яго. Некаторыя прымалi яго за беглага галернiка. Другiя казалi, што ён не зусiм чалавек, а гiбрыд чалавека i мядзведзя, нейкае лясное страшыдла. Адзiн былы марак бажыўся, што ён падобны на дзiкуна-iндзейца з Каены, што па оой бок акiяна. Яго прывялi да мэра. Там ён, на добры подзiў, паказаў нейкую паперыну, разявiў рот i даволi збiўлiва i няўклюдна -- а гэта ж былi пергшыя словы, сказаныя пасля сямiгадовага перапынку,-- але ўсё такi даступна разуменню расказаў, што ён вандроўны чаляднiк, што на яго напалi бандыты, звалаклi ў пячору i трымалi там у палоне сем гадоў. За гэты час ён не бачыў нiсонца, нi людзей, кармiўся з каша, якi апускала ў цемры нябачная рука, i, урэшце выртаваўся з дапамогаю лесвiцы, так нiчога i не даведаўшыся нi пра сваiх захопнiкаў, нi пра выратавальнiкаў. Гэтую прыгоду ён выдумаў, бо яна здавалася яму больш пераканаўчай за праўду, яна, i праўда, пепраконвала больш, бо бандыцкiя напады часта здаралiся ў гарах Авернi, Лангедока i ў Сэвэнах. Прынамсi, мэр даверлiва запiсаў прыгоду ў пратакол i далажыў пра яе маркiзу дэ ля Таяд-Эспiнасу, леннаму ўладальнiку горада i члену парламента ў Тулузе.
Гэты маркiз ужо ў сорак гадоў страцiў цiкавасць да прыдворнага жыцця, пакiнуў Версаль, з'ехаў у свае валоданнi i ўвесь аддаўся навукам. Ягонаму пяру належала значная праца пра дынамiчную нацыянальную эканомiку, дзе ён прапаноўваў скасаваць усе падаткi на землевалоданне i сельскагаспадарчыя прадукты, а таксама ўвесцi назад прапарцыянальны прыбытковы падатак, якi наймацней бiў бы па бедных i тым самым прымусiў бы iх энергiчней развiваць сваю эканамiчную актыўнасць. Натхнёны поспехам сваёй брашуры, ён напiсаў трактат пра выхаванне хлопчыкаў i дзяўчатак ва ўзросце ад пяцi да дзесяцi гадоў, потым захапiўся эксперыментальнай сельскай гаспадаркай i паспрабаваў шляхам пераносу бычынага семя на розныя травы вывесцi жывёльна-раслiнны прадукт скрыжоўвання дзеля атрымання малака --нешта накшталт дойнай кветкi. На першым часе яму дужа шанцавала на поспех i ўдалося вырабiць з травянога малака сыр, якi Акадэмiя навук у Лiёне вызначыла як "блiзкi на смак да казiнага, хоць крыху гарчэйшы". Аднак яму давялося прыпынiць доследы з прычыны падскоку цэнаў на бычынае семя, якое гекталiтрамi распырсквалi па палетках. Тым не менш заняткi аграрна-бiялагiчнымi прпаблемамi абудзiлi ў iм цiкавасць не толькi да так званай глебы, але i да зямлi наогул i яе адносiнаў да бiясферы.