Выбрать главу
Рыфмамі вершы звязваю, Атрымлівай — што каму, I запіраю ix, вязняў, Ў шуфляду, нібы ў турму.
Хто меней сядзіць, хто болей, Аж покуль не будзе указ, I не амнісціруе волю Начальнік няўмольны — Час.
Начальнік! Працуй спакойна, Табе давяраем мы. Толькі адных дастойных Ты выпускай з турмы!

Нямала ўражанняў i вершаў прывёз з Поўначы, зноў прыходзілі ўспаміны дзяцінства, далёкія i размытыя адгалоскі вайны, малюнкі пасляваеннай вёскі. Вельмі цяжка пералічыць усе тэмы твораў Анатоля Сербантовіча 1966-1968 гадоў.

Менавіта ў гэты час паэт ўсур'ёз звяртаецца да жанру паэмы, які дагэтуль не прыносіў яму асаблівага поспеху. З'яўляюцца арыгінальныя паэмы «Міннае поле», «Абвал», «Мост», «Зорныя абдымкі», «Страх». Тры першыя ўвайшлі ў кніжку, чацвёртая — у неапраўдана скарочаным выглядзе, пятая — увогуле ніколі не друкавалася. Паэмы «Страх» i «Зорныя абдымкі» — найбольш буйныя рэчы з умоўнай «бальнічнай» нізкі, нізкі вялікай, якая папаўнялася на працягу ўсяго жыцця i знайшла адлюстраванне ва ўсіх трох зборніках (спецыяльна паэтам не выдзялялася).

«Страх» — паэма пра ўласцівасці нашага мыслення, нашай псіхікі, расслабленай над уздзеяннем хваробы. Малюнкі на сцяне, галасы, нявырашаныя пытанні — усё гэта ў д'ябальскім напружаныі, усё як праклён i ў той жа час — пакутлівае i цяжкае самапазнанне. Паэт любіў гэты твор i пазней, крыху перапрацаваўшы, чытаў сябрам i знаёмым.

«Зорныя абдымкі» ў сваім скарочаным i прыгладжаным выглядзе маюць больш прыватны i звужаны сэнс у параўнанні з рукапісным варыянтам. Зноў бальніца, зноў карагод хітрых масак, i днём i ноччу безліч суровых ценяў, сімвалаў, увасобленае ў нешта ірацыянальнае каханне, барацьба жыцця i смерці. A ў рукапісным варыянце — яшчэ i сумеры глабальныя, подых вечнасці, жудасныя накуты ў крайнасцях паміж чалавечай слабасцю i ўсеадольнасцю:

Я пахаваю i жывых i цені, I стане свет навек глуханямым. I я пайду адзін ria гэтым свеце.
А потым усё ж прага гармоніі:
Хто разбураў сусвет, яго павінен З такой жа праўдай нанава ўзнавіць. А можа, трэба не такі, а новы. Ён светлы, як чародка галубоў.

Маючы зараз у нашай літаратуры Алеся Разанава, глядзіш на гэтыя дзве паэмы як на спробу, на эксперимент, не даведзены да канца. A ў той час падобнае прыняцце сусвету (але без адзнакі хваравітасці) было падуладна толькі такой вышыні ў паэзіі, як Аркадзь Куляшоў.

Канечне, гэтыя дзве паэмы i некалькі прымыкаючых да ix вершаў усё ж далёкія ад галоўнага эпіцэнтpa паэзіі Анатоля Сербантовіча; пакінутыя без надежная увагі, не ўдасканалены i не развіты, гэты напрамак так i застаўся ў яго творчасці толькі рудыментам, ды i ўвогуле не ўпісваўся ў агульны малюнак беларускай паэзіі 60-х гадоў.

Калі ў 1968 годзе выйшла другая кніга паэта — «Міннае ноле» (першапачатковая назва — «Каляровыя сны»), найбольшую ўвагу выклікала да сябе аднайменная паэма, з якой i пачынаўся зборнік. Напісаная ў выглядзе выбухаў-маналогаў Бацькі, Нашчадка смерці, Смерці, Нашчадка жыцця, Маці, Жыцця, паэма сумяшчае ў сабе вострую надзённаець i антываенны пафас з непрыхаванай сімволікай i агульнафіласофскай праблематыкай. Вось урывак з маналога Нашчадка смерці (Іагана з Мюнхена):

Я быў малы! I я надрос! Мы доўга здзек цярпелі. Глядзіце: Воблакі з нябёс Наматвае прапелер.
Вунь у падстрыжаных лясках Ракеты, як аўчаркі, Стаяць на чуйных павадках — Заакіянскай маркі.
Мы пранясёмся, нібы смерч, Над вашаю зямлёю. За бацькі смерць, За брата смерць Заплаціце крывёю!

Другая паэма — «Абвал» — спачатку таксама мела драматычную пабудову, i ўсё ж у апошнім сваім варыянце набыла канчаткова аднапланавы выгляд. Нечакана пераасэнсаваиая версія Снежнага чалавека дазволіла Сербантовічу напісаць арыгінальны твор. Зноў у цэнтры паэмы — канфлікт чалавека i сусвету, індывідуальных прынцыпаў i агульных законаў жыцця, канфлікт наіўнай i чэснай душы падлетка з жорсткімі законамі выжывання, драпежніцтва ў яго канкрэтных i ўсеагульных сумерах. Падпасак, які не разумее, чаму свінню багатага суседа нельга прыгнаць у двор беднага i галоднага, чаму кахаць трэба вучыцца («Чаму я не бяру, дзе нават можна?.. Чаму адкрыты, а не асцярожны?»), у час вайны ўвогуле аказваецца на становішчы жывёлы — у фашысцкім канцлагеры. Не вытрымаўшы такога мінулага i бадзяння па замежных краінах, ён прыйшоў да думкі, што жывёльныя законы чалавечага грамадства лепш змяніць на чалавечыя — жывёльнага, для гэтага ён бяжыць у Гімалаі, «у мінулы век» i робіцца Снежным чалавекам. Паэма разумелася чамусьці як ледзь не рэальная прапанова ўцякаць, i нават Аляксей Пысін пісаў аўтару: «Відаць, я не ведаю законаў сучаснай паэмы. Таму «Абвал» для мяне — не зусім зразумелы. I ўсё ж лічу, што чалавек не павінен уцякаць ад чалавецтва ў першабытны век».