— Навошта крычаць? Я выходжу замуж, мама.
— Ну добра, добра. Не будзе маці ні крычаць, ні плакаць, — Марфу спалохала ўпартасць дачкі.—Давай пагаворым. Ты ж адна дачка ў мяне. I мне не ўсёроўна, як выдаць цябе замуж і за каго.
Яна шукала на твары дачкі выразу душэўнай трывогі, хвалявання, а бачыла спакойныя вочы. Ведала б яна, колькі каштавала Нэлі ўсё гэта!
— Ты даруй мне, але я буду гаварыць проста. Хто такі Пятрусь? Давай разбярэмся. Франтавік? Добра. За гэта яму пашана. А далей? Адукацыі ў яго няма. Начальнікам ён не стане. Тады застаецца што? Чорнарабочым ісці, а за гэта найлепш трыста рублёў. А дзеці пойдуць, як пражывеце на гэты заробак?..
Нэля хацела нешта сказаць, але Марфа паклала ёй на галаву руку і пагладзіла па валасах.
— Выслухай спачатку. Мне ўсёроўна, за каго хочаш, за таго і выходзь, але матку паслухай спачатку. Паслухай. Цяпер мы возьмем цябе. Ты настаўніца. Адукаваная. Табе і муж патрэбен адукаваны. А то ж як? Вось прыходзіць свята. Сабраліся вы свае там, у школе. Трэба табе прысці з мужам. Вось пачаліся ў вас там размовы, ну, я не ведаю, якія там, ну... адукаваныя людзі знойдуць пра што пагаварыць. А пра што пачне гаварыць твой? Пра цэглу? Табе ж сорамна будзе. У вас жа з ім усё рознае...
— Я кахаю яго.
— Кахаеш! — Марфа дакорліва заківала галавой. — Дзіўная ты ў мяне, дачка. Каханне... А ведаеш ты, што ніякага кахання на свеце няма. Праўда, вось маці дачку кахае — гэта ёсць. А каб дарослы ды дарослага? Муж і жонка? Гэта ў кніжках толькі і то не ва ўсіх. Кожны ладкуе сабе жыццё і гняздо. Калі мужчына ладны сабой, пры грашах, дык ён і жонку сабе шукае прыгожую. Прыгажосць — гэта таксама грошы. А бяднейшы хто — той багацей шукае. Есць у сям'і грошы — ціха, мірна жывуць. Няма — звяры. I грызуць адзін аднаго ўсё жыццё. Цікавасць, інтарэс — гэта ёсць. А кахання паміж жонкай і мужам, павер мне, не бывае...
— Мама, а жонкі дзекабрыстаў?
— Якіх гэта?
— Ну, яны супраць цара ішлі, а іх арыштавалі і ў Сібір выслалі. А жонкі кінулі ўсё і ў Сібір, за імі...
— Значыць, не было чаго кідаць. — Марфа пацёрла пальцам пад носам. — Ці можа ўсім паказаць хацелі: «бачыце, якія мы».
— Ха-ха-ха! Ну, мамачка, насмяшыла...
Нэля смяялася над матчынымі разважаннямі. Яна не ведала, што сумненні — маленькія нават, калі запалі ў сэрца і ты не вырваў іх парасткі, могуць жыць і расці.
Не ведала і смяялася, як смяецца бесклапотнасць маладосці над асцярожнай развагаю старасці.
12
Увечары, калі Марфа ўпарадкавала свае гандлёвыя паперы і сядзела ля акна, думаючы пра ўчарашнюю размову з дачкой, да яе прышла суседка Тэкля — маленькая рухавая жанчына, з доўгім, выцягнутым, як у пацука, тварам. I вочы ў яе былі пацучыныя — маленькія, круглыя, пранырлівыя.
Даўшы «добры вечар», Тэкля тут жа пачала разгортваць скручаную ў трубачку газету, якую знарок прынесла сюды.
— Чытала, суседка? Гэта ж падумаць толькі: герой! Ты, суседачка, не абы-якога зяця схапіла...
— Ты пра якога гэта зяця? Адкуль ён у мяне?
— Хітруеш, суседка... Твая ж дачка на спатканне з Петрусём Крыніцай паўз мае вокны ходзіць... Праўда, я вочы заплюшчваю, але ж усёроўна бачу. Ха-ха-ха!
Марфа таксама ўсміхнулася, але адчула, як нешта колкае заварушылася пад сэрдам. «Што б было газеціну зранку прачытаць!.. Што ж там такое?» Яна гатова была выхапіць газету ў Тэклі з рук, але стрымалася і ўзяла яе абыякава, нават пазяхнуўшы. Праглядала газету, быццам ведала ў ёй кожны радок. Кароткая назва артыкула «Зварот да жыцця» нічога ёй не сказала. Яна ўбачыла партрэт вайсковага чалавека і жахнулася: «Гэта ж Крыніца!» Прабегла вачыма першыя радкі: «Гэта было ў гады вайны. Змятаючы варожыя заслоны, нашы танкі...» Каб адагнаць прагнае жаданне чытаць далей, зноў пазяхнула і паклала газету на падаконнік.
— У вайну хто героем не быў! А цяпер — зусім другое жыццё...
А ў галаве яе мільгнула думка: «Кім жа яго цяпер паставяць? Пэўна, начальнікам будзе. I немалым, раз герой...»
— Цяпер што, кажаш? — Тэкля была пакрыўджана няўважлівасцю суседкі да тае навіны, якую яна прынесла. — Цяпер хутка кандыдатаў у Вярхоўны Савет выбіраць будуць... Вось пабачыш, дэпутатам яго выберуць. А ты кажаш...
Тэкля зноў згарнула газету ў трубку і пайшла. Як толькі за ёю зачыніліся дзверы, Марфа кінулася шукаць на стале патрэбны нумар газеты. Яна ўважліва прачытала артыкул і задумалася. «А што, калі і праўда яго дэпутатам выберуць? Няхай тады хто паспрабуе пад мой дамок падкапацца, калі ў мяне будзе зяць дэпутат...»
Ад гэтае думкі Марфа зноў адчула сябе ўпэўненай і вясёлай. Яна загадкава прыплюшчыла вочы, аднесла газету на столік і знарок паклала яе ў сярэдзіну газетнага стуса.