Немец сціх, пакруціў галавой, паглядзеў у ранішняе неба і пачаў закручваць рэмень вакол галіны, зрабіў пятлю, усунуў галаву і каўзануўся ўсім целам уніз. Дзынкнула на разбітую цэглу спражка ад рэменя, а за ёю, чапляючыся за сучча, падаў нядаўні фашысцкі салдат. Ён рухнуў паўз калючы дрот на кучу цэглы і, зяхаючы ротам, шырока адкрыў вочы. Нехта паведаміў пра гэта вартавому, які сядзеў каля варот у будцы. Напаўжывога палоннага панеслі за дрот.
- Даніла Гаўрылавіч, - звярнуўся Раман да дырэктара, - палонны, напэўна, звар'яцеў?
- Так, відаць, не вытрымалі нервы. Сяброў яго, пэўна, разнесла бомбай, і ён надумаўся штосьці выказаць небу і пакончыць з сабою. Калі чалавек доўгі час слепа верыць у што-небудзь адно, а потым адразу ўся вера рушыцца, яму становіцца ўсё агідным. І тады ён заходзіць у тупік. Цікава, што гітлераўскія ідэолагі настолькі пераканалі сваіх салдат у праваце дзеянняў, што яны маральна аслеплі. Памятаю, у сорак першым годзе мы ўзялі ў палон салдата, дык ён прасіўся, каб забілі яго, бо ён здрадзіў фюрэру. Здрада заключалася ў тым, што ў жорсткім баі ён напалохаўся, перастаў страляць у нашых матросаў і трапіў у палон. Дык за гэта і забіце яго. І вось цяпер тое самае, толькі пераўвасобілася ў смелае выказванне Богу.
- А мне шкада яго. Бачыце, калі вы крыкнулі, ён падумаў, што кліча бацька яго, папярэджвае ад смерці. Мяне хвалілі, што я добры воін, узнагароджвалі, але ворага, калі той падымаў рукі, я не забіваў. Іншы раз і пабойваўся, застаючыся з палонным адзін на адзін, але гэта боязь не даходзіла да таго, каб нарадзілася думка абясшкодзіць праціўніка.
Дырэктар пагладзіў пальцамі сваю клінападобную бародку, глянуў Раману ў вочы і ўсміхнуўся:
- Я ўспамінаю твае выказванні, калі ты паступаў у тэхнікум. Тады ты сказаў, што ты невук, што прабадзяўся тры гады ў лесе. Не, сынку, для цябе гэта быў своеасаблівы інстытут. Ты ўжо ўсур'ёз задумваўся аб жыцці чалавека на зямлі. Добры, відаць, ты быў воін і добрай душы чалавек. Толькі малады яшчэ і таму не ведаеш, колькі трэба клопатаў, каб вырасціць бацькам сына, якога потым нехта можа бессэнсоўна куляй - хлоп, і няма тваёй плоці. А ты гэта па прыродзе сваёй разумеў. Мой сын таксама загінуў у баі, мне нават яго ордэн Айчыннай вайны прыслалі. Значыць, і ён не аднаго ворага забіў. І гэта справядліва. Смерць за смерць, кроў за кроў - такі лозунг вайны з фашыстамі. Яны лічылі, што чым больш заб'юць нашых людзей, тым хутчэй будзе перамога. Але, бачыш, у іх гэтага не выходзіць і не выйдзе. Мы пераможам. Паражэнне, а яго фашысты ўжо адчуваюць, само за сябе гаворыць.
- Няўжо тыя немцы, якія ваююць на фронце, не разумеюць, што іх песня спета? - запытаўся Раман.
- Калі яны ішлі на ўсход, то ўсё бурылі на сваім шляху і нічога не стваралі, а мы ўслед за фронтам будуем. І камандаванне іхняе ведае пра гэта, а таму страшэнна вар'яцее. Хаця Гітлер і абяцае ім зрабіць круты паварот у вайне, але якімі сродкамі і сіламі - не гаворыць.
- А якія вывады немцы робяць з таго, што мы будуем? - зноў задаў пытанне хлопец.
- Калі б наш урад не быў перакананы, што гарады і вёскі адваяваны намі навечна, дык не траціў бы дарэмна сродкі. Немцы гэты фактар улічваюць. Так, будуем. Бяры, Зімін, сваю ўзрыўчатку, хлопцы ўжо заканчваюць латаць вокны, і пойдзем да каробкі, якую нам вылучыў выканком для нарыхтоўкі цэглы, - звярнуўся дырэктар да Рамана.
- О, гэта добра, бо слухаць толькі нямецкія выбухі і не рабіць сваіх, дык на душы сумна, - засмяяўся Раман і пабег у падвал.
Хутка хлопец вярнуўся адтуль з рэчавым мяшком, у якім быў тол. Раман на заняткі хадзіў у салдацкай форме і цяпер нагадваў салдата.
Да сценкі, якую прызначылі ўзарваць для нарыхтоўкі цэглы, Даніла Гаўрылавіч з Раманам прыйшлі першыя. А за імі Хведар прывёў сваю роту, камандзірам якой яго прызначылі, калі і Рамана прызначылі камсоргам тэхнікума і камандзірам батальёна.
- Замінае нам крыху вось гэты дом, - паказаў Раман на шматпавярховы будынак, у якім жылі людзі.
- Што - баішся, каб і ён не паляцеў? Колькі ж у цябе таго толу? - усміхнуўся Хведар.
Дырэктар сказаў, што не ведае падрыўной справы і таму нічога не можа параіць.
- Толу хопіць, але адно баюся, што мала пакладзеш, дык дзюрку праб'е, а сцяна застанецца. А пакладзі больш, вокны ў суседзяў пасыплюцца. Але была не была! Дзяўбіце пячурку вось тут, - паказаў ён рукой.
Раман прадугледзеў усе меры перасцярогі на вуліцы. Расставіў хлопцаў нават у пад'ездах суседняга дома. Калі падасць каманду, прахожых не прапускаць.
Неўзабаве Раман папрасіў Данілу Гаўрылавіча адысці ўбок. Зашыпеў агняправодны шнур, і з пячуркі заклубіўся шызы дым. Раман перабег на супрацьлеглы бок вуліцы і спыніўся. Ён быў бліжэй за ўсіх да выбуху. І раптам як грымне! Вугал сцяны адкалоўся і з вялікай хмарай пылу рухнуў на зямлю. Раман усю вастрыню свайго слыху сканцэнтраваў у напрамку суседняга дома. Там адразу ж зазвінела шкло. Усе кінуліся да месца выбуху, а Раман накіраваўся да дома, дзе на двух паверхах высыпаліся шыбы. Але ён не ўбачыў у акне ніводнага чалавека. Людзі, напэўна, спужаліся і таму баяліся выглядваць на двор. Неўзабаве, відаць, страх прайшоў, адзін за адным з цёмных шчылін у вокнах пачалі паказвацца твары.