Нарэшце Надзя сказала:
- Я ўсё роўна не хачу, каб ты ішоў на фронт.
Раман абняў Надзю, пацалаваў і прашаптаў:
- Не, у імя цябе, нашага будучага трэба ісці, каб наблізіць перамогу.
- Гэта зробяць без цябе, - амаль не адрываючы губ, прашаптала яна.
- Я павінен удзельнічаць у гэтым.
- У цябе невыносны характар, ты хочаш вельмі многа.
- Міленькая мая. Можа здарыцца так, што спатканне, якое мы назначым, абарвецца. Бо я павінен яшчэ пагаварыць са сваім дырэктарам, потым з'ездзіць наведаць маці, а затым - у ваенкамат. Пойдзем, пакажы мне свае дзверы, можа, я выберу калі-небудзь хвілінку, каб забегчы да цябе.
- Пойдзем, але ж я не думаю, каб цябе дырэктар адпусціў.
- На такую справу адпусціць.
- Ты мяне не любіш, - падымаючыся па лесвіцы на другі паверх школы, сказала Надзя.
Яны спыніліся ў кутку калідора. Надзя моўчкі паказала рукой на дзверы. Раман кіўнуў галавой.
На душы ў Надзі было надзвычай горка. Яна глядзела на яго чорны, як ноч, шынель з крыўдай і злосцю. Маці яе плакала, калі захварэў бацька, што сям'я засталася без дужых рук. І Надзя тады думала: вось яны, дужыя Раманавы рукі, становяцца яе рукамі. Яна стала адважная, як ніколі, і смела ходзіць з ім па горадзе. Яна лічыла, што ён вызваліў яе ад боязі, і недзе глыбока ў душы ганарылася гэтым, хаця нікому пра Рамана не расказвала, што ён быў выдатны воін. Няхай бы лепш ён быў вайсковы і яны пазнаёміліся. Гэта было б звычайна. А так ні тое ні сёе. Пакіне яе, і ніякай надзеі на будучую сустрэчу не застаецца.
- Не трэба, не цалуй! Мне здаецца, што ты цалуеш першы і апошні раз.
- Я гэтага не адчуваю. Я цалаваць цябе буду ўсё жыццё, усё жыццё, і толькі я, - адказаў Раман і пайшоў.
Надзя не адразу пайшла дамоў. Яна стаяла і слухала яго крокі, пакуль тыя зусім не згубіліся ў цішыні.
VIII
Першыя вясновыя дні былі надзвычай цёплыя. Машына «студабекер» ішла па разбітай дарозе на ўсход. Яна раз-пораз нырала ў глыбокія выбоіны і распырсквала чорны снег-кашыцу. Асабліва кідала яе ў бакі на старой грэбельцы. Каржакаватыя, абгніўшыя камлі вербаў, што некалі ўгацілі ў гразь, сталі зверху слізкімі, а знізу моцна прымерзлі да зямлі, і машына коўзалася на іх, падскоквала так, што нельга было сядзець у кузаве. Салдаты лаялі хто шафёра, хто дарогу. Толькі Раман стаяў каля адкінутай лаўкі, аберуч трымаўся за борт і маўчаў. Ён быў задаволены, што шафёр згадзіўся яго падвезці. Як ні ехаць - абы даехаць да той часці, у якой служыць яго бацька. Тым больш што шафёр ведае тую часць і нават самога каменданта кантрольна-прапускнога пункта. А таму каменданту і падпарадкоўваецца Раманаў бацька.
Кім яго бацька там цяпер, Раману невядома. Маці ў бежанцах атрымала некалькі пісем адразу. Бацька ведае, што перадавая праходзіць каля іх вёскі, і вось ён піша то на свой сельсавет, то на суседні. Ён дамагаўся даведацца пра лёс сям'і. Бо як пакінуў у сорак першым, дык ніякай весткі не атрымаў. Сястра напісала Раману пісьмо, у якім паведаміла, што маці крыху ачуняла, і пераслала бацькава пісьмо, дзе напісаны адрас: «ВАД-10, КПП-92». Бацька піша, што ён знаходзіцца недалёка ад родных мясцін, у Чарнігаўскай вобласці.
Вось Раман і спяшаецца, каб убачыць бацьку перад тым, як самому пайсці на фронт.
Ён ужо пабываў у ваенкамаце. Але, напэўна, зрабіў промах, што спачатку вёў размову аб фронце з дырэктарам тэхнікума, а потым пайшоў у ваенкамат. Трэба было зрабіць наадварот. А так ваенком сказаў, што яго папярэджвалі ўжо з райкома партыі, каб Зіміна не адпраўлялі на фронт. Раман зразумеў, што гэта работа дырэктара. Але Раману падказалі ў ваенкамаце, што калі ён так хоча на фронт, то з яго дакументамі няцяжка трапіць туды. Ён абстраляны дыверсант-разведчык, і яго возьме да сябе любы камандзір.
Перш чым знайсці бацьку, Раман выпадкова сустрэўся ў размяшчэнні часці з маёрам, намеснікам каменданта па палітычнай рабоце. Высокі, з паголенай галавой, маёр запрасіў Рамана да сябе ў кабінет. Пачаў распытваць пра ўсё.
- Бацька пайшоў на вайну, калі я быў яшчэ падлетак. Тады я вельмі любіў лазіць па дрэвах і забіраць з гнёздаў яйкі варон, сарок, каршуноў. І якраз перад самай вайной бацька мяне рэменем насцябаў. І за што? Я прынёс маладога каршуна, але дома не было свежага мяса, каб накарміць яго, дык я пайшоў і злавіў у агародзе дваіх куранят і ўпусціў іх у клетку да каршуна. Той выпусціў свае кіпцюры і імгненна расправіўся з куранятамі. Пра гэты мой учынак расказаў бацьку меншы мой брат. Бацька, напэўна, і памятае мяне такім.
Маёр рассмяяўся. Але калі Раман працягнуў яму ордэнскую кніжку, характарыстыку ад камандзіра партызанскай брыгады і сказаў, што быў паранены, той зморшчыў лоб і падняў вочы на хлопца.