- Ну, гэта па тваёй лініі. А калі ты пачаў выпіваць?
- Быў перыяд, што лічыў сваё жыццё бязмэтным. Трыста!
Афіцыянтка пайшла і спынілася каля стала, за якім сядзеў Касяк з кампаніяй.
- А я ніколі не лічыла, што маё жыццё бязмэтнае... Скажы, ты, як і раней, любіш музыку?
- Музыка заўсёды ў мяне падвойвае адчуванне жыцця, ну, а з табою - патройвае. Ты, напэўна, забылася той верш, што я некалі прысвяціў табе.
Вчера я был в хорошем настроении,
А сегодня уж никто не узнает.
Я подошел к ней с внешним примирением,
Душу терзало танго - «Дождь идет».
Гэтае танга было спадарожнікам нашага юнацтва, спадарожнікам тых людзей, якія гартаваліся ў агні вайны, і яно было нам па душы. А цяпер дзікі рогат і свіст узбуджваюць многія юначыя душы. Думаю, што гэта музыка - часовая з'ява, як бы пераходны этап ад журботных «Цёмнай ночы», «Аганькоў», «Дарогі»... А потым усё зноў стане на сваё месца і будзе зноў добрая музыка з яе шырынёю, вясёлым, уласцівым сэрцу нашага чалавека рытмам. Давай вып'ем.
- Цікава паглядзець на цябе, які ты, калі вып'еш.
- У кампаніі добрых людзей амаль не мяняюся або раблюся яшчэ лепшым. А ў дрэнным асяроддзі нервы агаляюцца і рэагую на ўсё павышана.
Доўга яшчэ сядзелі за сталом Раман з Надзяй, а размова ўсё была амаль беспрадметнай. Адны ўспаміны. А на душах іх ляжаў нейкі цяжкі пласт, і ён доўгі час нічым не быў крануты. Яны, можа, яшчэ б пасядзелі крыху, але тут устаў Касяк і, напэўна, хацеў падысці да іх, ды ступіў крокі два і рухнуў пад стол. Яны абое не згаворваючыся ўсталі і пайшлі.
Вільготнае паветра цьмяна прабівалі вулічныя ліхтары. Голас Надзі на дварэ неяк адразу пазванчэў.
- Памятаеш, як мы хадзілі па гэтай вуліцы і тут былі адны руіны? - спытала Надзя.
- Чаму ж не? Добра помню.
- А я як успомню, дык аж трасе чамусьці. Хаця б больш ніколі-ніколі такое не паўтарылася.
Яна, відаць, думала, што дарэмна ўсё ж гаварыць пра свой душэўны стан. Ёй усе, хто яе ведаў, казалі, што яна мужная: пахавала бацьку, маці. Як было ні цяжка адной, завочна закончыла інстытут, здала экзамены ў аспірантуру. І заўсёды трымае сябе сур'ёзна і з пачуццём уласнай годнасці. А тут што здарылася? Як ні імкнецца быць мужнай, нічога не атрымліваецца. Адбудаваны горад, усё змянілася і навокал, і ў яе жыцці, а яна не можа саўладаць з сабой. Няўжо можа так здарыцца з чалавекам, каб нехта ўзяў яго, як некалі браў пад руку, і адразу вярнуў у юнацтва, зрабіў такім жа нявопытным, такім, што не хоча ісці і ў той жа час жадае быць разам, па-дзіцячаму не аналізуе, што скажа, зробіць? Яна сустракалася з рознымі людзьмі, адразу пазнавала абмежаванага, угадвала, з якой мэтай той або іншы падыходзіў да яе, давала яму адпаведны адказ. А ён, Раман, такі чалавек, што і паводзіны, і яго пытанні, і размова - усё падабаецца яе незалежнай, гордай душы. І вось цяпер крочыць з ім пад руку па цэнтральнай вуліцы горада, не хавае вачэй ад знаёмых. Можа, з'явілася якая-небудзь вялікая надзея, дык не, можа, перамагае яе ўнутраная культура - таксама не: яна адчувае сябе наіўнай семнаццацігадовай дзяўчынай. А можа, радасць звароту ў даўні, мінулы час? Таксама - не. Ён быў надзвычай цяжкі, вельмі складаны, як мала ў каго.
- Вось мы і прыйшлі, я тут жыву, - зайшла наперад Надзя і спынілася каля вялікага, у агнях, дома.
Яна ледзь узняла вочы і глядзела моўчкі на Рамана.
- Вельмі блізка ты жывеш ад цэнтра, а я хацеў бы, каб твая кватэра была дзе-небудзь у мікрараёне. Каб трэба было ісці доўга-доўга, аж да раніцы.
- Зойдзем да мяне, пабачыш, як я жыву.
- Зойдзем.
Са станцыі даляцеў доўгі паравозны гудок.
II
На беразе маўклівага заснежанага Сожа стаяў доўгі драўляны дом. У вячэрні час вокны яго не свяціліся з прычыны маскіроўкі. Старэйшыя называлі гэты дом сталовай, а моладзь - клубам воднікаў. А Раман з Хведарам называлі яго «Наш клуб». А як жа інакш - яны ж навучэнцы рачнога тэхнікума, тут харчаваліся, сюды прыходзілі на танцы. Асабліва ганарыўся сваім клубам Раман. Гэта быў адзіны ў горадзе клуб, а сталовых шмат. Некаторыя з іх былі намнога лепшыя, такія, напрыклад, як абкомаўская, міліцэйская. А ў водніцкай кармілі па картачках «Р-7». Харчы былі не з лепшых, але Раман не пажадаў хадзіць у міліцэйскую. Калі ён прыйшоў са шпіталя з ордэнам Чырвонага Сцяга на грудзях, яго запрашалі ў міліцыю, але ён катэгарычна адмовіўся. Ён з дзяцінства марыў стаць мараком. Праўда, ён не стаў ім, але ж мае прамое дачыненне да флоту. Як камсоргу тэхнікума ды каб і ордэн не вісеў на якой-небудзь старэнькай сарочцы, Раману аднаму з першых далі адрэз на флоцкі касцюм, шынель, і ён пашыў нават мічманку. І адзенне змяніла маладога партызана.