Дадому па хуткай плыні амаль не трэба было веславаць. Настрой быў узнёслы. І Раман упершыню тут пачуў Надзін голас. Яна заспявала ціха, і голас, такі прыемны, паліўся з глыбіні грудзей. Спачатку яна нібы спрабавала яго, без слоў, а потым узмацніла і закратала губамі: «Оля любіла раку, ноччу на ёй не баялась...»
Праменні заходзячага сонца больш ярка афарбавалі пясок абрывістых берагоў Сожа. Нібы сагнуліся і беглі насустрач лодцы па беразе кусточкі лазняку і ракітніку. Белае апярэнне чаек чырвоным адлівам паблісквала над вадою. Лодка зашуршэла на пясчаным беразе і стала.
XI
Поле было пустое, толькі дзе-нідзе выкінула свае каласкі жыта-самасейка ды выглядалі бела-сінія зорачкі бульбоўніку, што пабуяў на месцах леташніх капцоў. Зямля была спрасавана вайною ўшчэнт. Замест дарог віднеліся жоўтыя змеі траншэй, якія цягнуліся на кіламетры, а між імі акопы, акопы, варонкі ад бомбаў і снарадаў...
Вёска больш нагадвала вялізны лоўж, падобны на той, які складвалі нашы продкі, калі церабілі ляда. Хаты, што засталіся, былі ў прабоінах, куды, каб была, магла б без перашкоды зайсці свіння, дахі абваленыя, з-пад якіх тырчалі паламаныя жэрдкі і кроквы, закіданыя вершалінамі і голлем дрэў, нават у калодзежных жураўлёў і ў тых перабіты шыі. А вуліца, якая ўжо не мела абрысаў, зарасла лебядой, конскім шчаўем, гарчаком і палыном. Больш за ўсё яго было ля Раманавай хаты.
Усё гэта Раман убачыў, калі прыйшоў у вёску пасля таго, як яна ўжо перастала называцца пярэднім краем. Калі наблізіўся да сваёй хаты, пачуў плач маці з прычытаннямі: «А сыночак мо-ой, а ножкі мае, лепш бы ты быў маленькі, ды не ўмеў хадзіць...» Раман ужо ведаў пра няшчасце. Яго брат пайшоў у агарод, каб ускапаць градку і пасеяць турнэпс. Маці звычайна сеяла турнэпс летам, як сажне жыта. Да замаразкаў паспявалі сабраць нядрэнны ўраджай. Вось і цяпер яны хацелі так зрабіць. Бо не паедзе ж маці туды, за Дняпро, у такую далеч па бульбу, якую садзіла з жанчынамі, цягаючы на сабе плуг. У агародзе брат зачапіўся за дроцік, і ўзарвалася міна, пасекла яму ногі і жывот. Праз суткі ён памёр. Маці не хавала сына, а чакала, пакуль прыедзе Раман.
Раманавага брата занеслі на новыя могілкі і пахавалі каля радочка свежых магілак. Старыя могілкі былі зруйнаваны фронтам, і да іх людзі баяліся нават падыходзіць, бо на заходнім баку вёскі, дзе лічылася нейтральная паласа, было спляценне мін. І пад свежымі насыпанымі градкамі зямлі не было чалавека, які б памёр, як кажуць, сваёй смерцю. Двое хлапчукоў раскручвалі снарад каля вёскі, а астатнія трапілі на міны. І ўсіх пахавалі на новым могільніку.
Толькі цяпер Раман больш уважліва агледзеў хату. У адным кутку ад снарада абвалілася столь. Ён падлічыў, што ўсяго ў хату трапіла шэсць мін і снарадаў. Сценку з заходняга боку трэба было наогул перасыпаць. Хлява не было зусім. Салдаты яго разабралі і па бервяну перанеслі на балота, а там угацілі яго ў багну для пераходу танкаў. Гай, што стаяў паблізу вёскі, таксама пайшоў туды. «Міны, канечне, здымуць, ужо ў некаторыя вёскі сапёры прыехалі. А вось дзе ўзяць лесу, каб хоць крышку адрамантаваць на зіму хату?» - задумаўся Раман.
Не шанцуе ім. У мінулым годзе, калі цвілі сады, у гэтай хаце гітлеравец забіў Раманаву любімую бабулю. І ўсё праз тое, што яна была па нацыянальнасці палячка і добра размаўляла па-польску. Мова і падвяла яе. Бабуля расказвала Раману, як яна трапіла ў Беларусь, і ў яго памяці засталіся ўсе дэталі.
Яшчэ ў мінулым стагоддзі на беразе Віслы непадалёк ад Варшавы стаяў цудоўны маёнтак. Там у двараніна Лазоўскага і нарадзілася будучая Раманава бабуля - Фрося. Маладой дзяўчынай яна часта выходзіла на бераг Віслы і спявала: «На сярэбранай рацэ, на залатым пясочку, доўга дзеўкі маладой я шукаў слядочкаў...» І вось аднойчы да берага супраць маёнтка прысталі дубовыя плыты. З іх сышлі маладыя, дужыя хлопцы. Асабліва вылучаўся адзін сваёй статнай фігурай, загарэлым тварам і чорнымі, з сінім адлівам, нібы пер'е на шыі цецерука, валасамі. Фросі і прыглянуўся ён. Звалі яго Андрэй. Ён крыху мог гаварыць па-польску, таму што часта прыплываў туды з Беларусі. Ці з-за Фросі, ці з прычыны кепскага надвор'я, Андрэй з хлопцамі затрымаўся ў маёнтку Лазоўскіх. Бацькі лічылі сваю семнаццацігадовую Фросю яшчэ малой дзяўчынкай, дзіцем. І яны нават не заўважылі, як паміж беларусам Андрэем і паненкай узнікла моцнае каханне.
Толькі калі хлопцы на дубах адплылі ад берага, дзяўчына засумавала і прызналася маці, што яна закахалася ў Андрэя. Маці і слухаць не хацела, што вярзе яе дачка. На зваротным шляху Андрэй зноў забег у маёнтак, але Фрося хутчэй праводзіла яго і ўжо не спявала на беразе песню, а плакала, што іх разлучае такая далечыня. Андрэй паабяцаў, што ў наступным годзе з адкрыццём навігацыі ён зноў будзе спяшацца да яе. У дзяўчыны хутка знік сум, а спадзяванне на сустрэчу з Андрэем засталося.