Маці ўстала і, заўважыўшы, што сын не спіць, падышла да яго і, гладзячы па валасах, напаўголаса спытала:
- Ну, як спалася, сынок?
Раман паклаў сваю цёплую далонь на яе руку:
- Добра, мама. Нават ніякіх сноў не бачыў. Спаў, як праваліўся. Думаю цяпер, чым дапамагчы табе?
- Трэба, каб ты пайшоў да Іванчукоў ды змалоў жыта крыху на жорнах.
- А я змагу? Пра жорны чуў, але ніколі не бачыў.
- Камень на камені. У верхнім ёсць дзюрачка, куды засыпаеш зерне, а затым круціш. Там вельмі проста, але сіла патрэбна і чаргу займаюць. Можа, цябе ўважаць.
Раман хуценька апрануўся, узяў торбачку з жытам і пайшоў. Праўда, яго прапусцілі аднавяскоўцы без чаргі. Ён не змалоў, а хутчэй падраў жыта, нібы на крупадзёрцы. «А на жорнах і не змелеш лепш», - растлумачылі яму.
Паснедаўшы, хлопец палез на гарышча. Адтуль вылез на дах, паадрываў з краёў гонту і пачаў латаць дзюркі. Раптам яго ўвагу прыкаваў да сябе чалавек, які крочыў па той жа зарослай дарозе, па якой прыйшоў і ён. Чалавек набліжаўся хутка, і ўжо можна было разгледзець, што ідзе з рэчавым мяшком за плячыма салдат.
«Бацька, няйнакш бацька», - ёкнула ў Раманавым сэрцы.
Салдат, задраўшы галаву, глядзеў на дах сваёй хаты і аж спатыкнуўся на варонках ад снарадаў.
«Бацька!» - не то выкрыкнуў, не то падумаў Раман і хутчэй палез уніз.
- Мама, бацька ідзе! - не зачыніўшы дзвярэй, крыкнуў Раман.
Тая толькі ўспляснула ў далоні.
А пры сустрэчы так расплакалася, што не магла суняцца. Бацька таксама не мог стрымаць слёз, але супакойваў маці.
- Кажаш, сынок падарваўся на міне? Што ж ты зробіш? Вайна не аднаго нашага забрала і забярэ яшчэ многіх.
- Бацька, ты назусім? - запытаў Раман.
- Так, сынок. Каб ты не наведаў мяне ды не пазнаёміўся з нашым зампалітам, то я, напэўна, яшчэ б не скора прыйшоў. Душэўны, добры ён чалавек... - Бацька паглядзеў удалеч з застыўшымі слязьмі на вачах, нібы ўбачыў маёра, і дадаў: - Добры вы чалавек.
Зампаліт ведаў кожнага салдата ў сваёй часці, ведаў, чым ён жыве, што ў яго дома. Пагаварыўшы з Раманам, ён неяк сустрэў яго бацьку і кажа:
- Твой сын ужо адваяваўся, а ты вось топаеш. Думаю накіраваць цябе на медкамісію, і паедзеш дамоў. Будуй хату, глядзі дзяцей.
- Таварыш маёр, вельмі б хацелася на Берлін шлях указваць. Я ж рэгуліроўшчык. А дома адзін хату не збудую, вярнуся ўжо разам з усімі, тады і будаваць будзем.
- Хату не збудуеш, дык хоць сям'ю абуеш, - хітра ўсміхнуўся маёр.
- У што гэта я іх абую? - крыху разгубіўшыся, Зімін глядзеў на маёра ўжо выцвілымі блакітнымі вачыма бывалага салдата.
- За пяць месяцаў, што мы тут стаім, у колькіх вёсках ты скуры вырабіў і ботаў нашыў? Ты думаеш - я не ведаю. Але маўчаў, думаў, няхай салдат робіць, людзі таксама босыя.
- А хто ж за мяне на КП стаяў?
- Ты і стаяў. Суткі аддзяжурыш, а на двое ў вёску.
Зімін скеміў, што адмаўляцца няма як, і сказаў:
- Шкуры вырабляць - не простая работа, таварыш маёр.
- Я не супраць, умець усё трэба.
- Так, навучыўся яшчэ да рэвалюцыі, а потым у час нэпа ў майстэрні аднаго жыда выцяжкі хіліў. Зарабляў добра.
- А тут як?
- Людзі бедныя, ды і адкуль у іх грошы могуць быць, калі пражылі столькі пад акупацыяй. Маглі б што-небудзь з прадуктаў даць, дык куды я - у кішэню ж не вазьму. Іншы раз дадуць паўлітэрку, скварку ў рэчавы мяшок, дык і пачастуемся з хлопцамі, хто вольны ад дзяжурства. А што салдату: выпіў, закусіў і весялей жыць.
- Дык сапраўды не хочаш ісці дадому?
- Да часці прывык. І вяртацца дадому з перамогай значна лепш.
- Падумай, - на адыходзе сказаў маёр.
Але доўга думаць не давялося. Зімін атрымаў вестку, што трагічна загінуў яго меншы сын.