- Так, таварыш Зімін. Усе скуры я ў вас забіраю, складаю пратакол і перадаю ў пракуратуру. Шавецкія прылады таксама канфіскую.
- Не, шавецкія прылады вы не возьмеце. Гэта падарунак зампаліта вайсковай часці, дзе я служыў.
- Дзе ты, стары, служыў, калі ўжо дома. Ведаю я такіх служакаў, адседжваліся тут і нават нам, партызанам, напэўна, пары ботаў не пашыў.
- Ды я каб тут быў, дык вам бы ўвесь атрад абуў. А то вось і сын расказвае, што босы хадзіў, пакуль у немца не зняў.
Міліцыянер глянуў на Рамана. Хлопец зразумеў, чаму той так пільна паглядзеў на яго. Раман падышоў да ложка, узяў кіцель і апрануў яго на сарочку.
- А ты ў якім атрадзе быў? - адразу ж запытаў міліцыянер, убачыўшы ордэн Чырвонага Сцяга.
- «Смерць фашызму».
- Як, я ж там быў.
- І я быў.
- А ў якой роце?
- Я ротным амаль не падпарадкоўваўся. Я камандзір дыверсійнай групы.
- Чакай, чакай... Ты Раман, падрыўнік?
- Так.
- Вось што значыць канспірацыя! Мы ж там жылі без прозвішчаў. Я адразу падумаў: знаёмы хлопец, але ж не мог успомніць, дзе цябе бачыў. Ледзьве, браце, бацьку нашага лепшага падрыўніка не пасадзіў.
- Ну, не так ужо і проста пасадзіць, - сказаў Раман.
- Законы ж не памяняліся, якія былі да вайны, тыя і цяпер існуюць.
- Законы ж не прадугледжвалі такую вайну. Што цяпер лепш для дзяржавы, каб калгаснік або калгасніца паўгода сядзелі на печы ці набыць у шаўца якія-небудзь чаравікі і працаваць? Да вайны можна было купіць, а цяпер дзе купіш? - сказаў Раман.
- Яно так, але адсюль і спекуляцыя, - тлумачыў міліцыянер.
- Якая спекуляцыя? Вось хлопец толькі што прывёў трох бяздомных сабак, хоча боты. Ён робіць тую справу, якую павінны былі выконваць спецыяльныя людзі: адстрэльваць блудных сабак. А тут, думаю, усім добра.
- Яно так, - паўтарыў міліцыянер. - Але закон ёсць закон, і ён не намі пісаны.
- Пагаварыце вы з нашымі ўсімі людзьмі, з тымі, каму я рамантаваў абутак, і з тымі, каму нічога не рабіў, і вы ўпэўніцеся, мяне ніхто не папракне ў нейкай там спекуляцыі.
- Хопіць, бацька, я дарую толькі таму, што з вашым сынам ваяваў, а так бы вы не даказалі сваю правату.
- Тата, схадзі лепш ды самагонкі ў каго пляшку дастань. Паабедаем разам з паплечнікам па вайне, - засмяяўся Раман.
- Куды гэта маці сышла, яна больш ведае, у каго можа быць, хто там рослікі малоў нядаўна.
Хаця міліцыянер і знаёмы, але ён загадаў згортваць старому гарбару сваю вытворчасць, бо могуць быць непрыемнасці.
- Тата, ты набудзь сучку, - ужо за сталом смяяўся Раман.
- Навошта яна мне? - сур'ёзна ўспрыняў бацька.
- Калі не дазволяць табе скупліваць сабак, дык будзеш разводзіць сваіх. Як нагадуеш іх поўны двор, тады і я задумаю жаніцца. Трэба ж будуць і боты, і чаравікі, і пантоплі і жонцы і мне. А як ты думаў? - смяяўся Раман.
Бацька на жарт сына адказаў:
- Пакуль будзеш жаніцца, дык мая ўся саматужная вытворчасць не трэба будзе ні табе, ні другім.
XII
На апошнім курсе тэхнікума хлопцы лічылі сябе ўжо сталымі і самастойнымі. Многія прасілі Рамана, каб ён пазнаёміў іх са студэнткамі з педінстытута. Ці таму, што ён часта там бывае на вечарах і яны лічылі, што ён знаёмы амаль з усімі дзяўчатамі, ці таму, што бачылі яго Надзю і яна ўсім падабалася. Але, напэўна, больш за ўсё таму, што Раман пазнаёміў Лілю з таварышам з трэцяга курса Віктарам Еўдачком і яны пажаніліся.
Віктар мясцовы, гарадскі хлопец. Вышэй сярэдняга росту, стройны, добры гімнаст. З твару падобны на дзяўчыну: сам бландзін, вочы сінія, прамы невялікі нос, чысценькі белы твар з ружовымі шчокамі, банцікам губы. Вельмі рухавы і вясёлы хлопец, выдатна іграў на гітары, спяваў. З мяккім і добрым характарам, слабавольны. Яго былі абралі па прапанове Рамана старастам групы, а неўзабаве выбралі другога, бо Віктар нават не мог загадаць дзяжурнаму выцерці дошку. Спадабаўся Віктар Раману за адзін выпадак, пра які ён расказаў.
Было гэта ў час акупацыі. У парк цывільных хлопцаў гітлераўцы не пускалі. Гулялі там толькі нямецкія афіцэры і нашы дзяўчаты, якія хацелі гуляць. Віктару падабалася адна дзяўчына з той вуліцы, на якой жыў і ён. Але Віктар ёй не падабаўся. І хаця яны правялі разам некалькі вечароў на іх вуліцы пад цвітучымі каштанамі, але Віктар нават да яе рукі не дакрануўся. А што гэта за хлопец, калі дзяўчына цвіце, нібы той каштан, а ён уздыхае, топчацца, расказвае, як ён хлопцаў абганяў зімою на каньках, як нядаўна паслізнуўся і запэцкаў штаны і што маці яму дазваляе да дванаццаці ночы гуляць.