Надзя сядзела, сядзела ў сяброўкі і не вытрымала. Яна ціхенька ўвайшла і шмыганула паміж маці і Касяком за шырму, а той працягваў:
- Матэрыяльная аснова - вянок усяму, як асабістай сям'і, так і ўсяму грамадству ў цэлым. Няма матэрыяльнай асновы, няма дзяржавы, а не толькі сям'і. Матэрыяльная аснова - гэта базіс, а любоў гэта - надбудова.
Надзіна маці ў знак згоды толькі ківала галавой. Касяк замоўк і прыслухаўся, што там робіць Надзя. Няўжо яна не выйдзе, не пагаворыць з ім? Хаця ўжо дванаццаць гадзін ночы. Ён чуў, як зарыпелі спружыны ў ложку. Значыць, Надзя лягла спаць. Касяк устаў з крэсла, шмыгануў у спальны пакойчык і ўпаў на калені ля ложка. З пярэдняй праз шырму цьмяна падала святло. Вера спала з краю ложка, паклаўшы аголеную руку на коўдру. Касяку здалося, што гэта Надзя, і ён схапіў Верыну руку і пачаў цалаваць.
- Надзя, я прашу тваю ручку...
- Што гэта такое? - вырвала руку Вера.
Надзя, прыкрываючы грудзі коўдрай, села.
- Мама, правядзі гэтага чалавека з кватэры і лажыся спаць.
- Прашу прабачыць мяне, добра, добра, я пайду. - Касяк адскочыў ад ложка. - Да пабачэння...
Яму адказала толькі маці.
У гэту ноч Надзя доўга не магла заснуць. Няўжо сапраўды можна прывыкнуць да чалавека, які нават не кране твайго ўражання з першага позірку. Можа, калі абдымае, цалуе хаця і непрыгожы, а ўсё роўна прыемна? Многія ж ходзяць і з непрыгожымі, а затым, напэўна, добра жывуць. Надзя нават спрабавала запытацца ў сястры, якое пачуццё ў яе было, калі Касяк пацалаваў руку вышэй локця. Але тая толькі прабубнела, каб яна спала, і нічога не адказала.
- Вера, ты спіш?
- Чаго ты?
- Можа, там засохла сліна ад пацалунка Касяка.
- Нічога страшнага, смерць страшней. Лепш бы я выйшла замуж за іншага, а Міша жыў. Можна і табе выйсці, каб аблегчыць жыццё ўсім. А потым кепска будзе, дык ніхто не звяжа.
Надзя сціхла і задумалася.
XV
У кубрыку, так называлі пакойчыкі ў інтэрнаце мараходкі, жыло чацвера хлопцаў. Напэўна, ніхто з іх так не чакаў пісьмаў, як Раман. З дому калі атрымліваў пісьмы, ніколі не заўважаў, рэгулярна яны ідуць ці не, а вось ад Надзі - падлічваў дні, гадзіны. Ужо была наладзілася перапіска, а цяпер зноў пісьмы пачалі дастаўляць рэдка.
Звычайна ў такіх выпадках ён браў апошняе пісьмо і перачытваў, каб улавіць яе думку, якой яна будзе жыць да наступнай пісьмовай сустрэчы. Вось і цяпер, лежачы на ложку, ён перачытаў нават два апошнія. Але яго таварыш па кубрыку, які толькі што ўвайшоў, узняў руку ўгару і сказаў:
- Камандзір, табе пісьмо, танцуй!
- Дай, браце, хутчэй, я так чакаў!
Раман умомант разарваў канверт і змераў вачамі, колькі напісана. Зморшчыўся: паўтары старонкі, мала. Але тут жа сам сабе ўсміхнуўся і пачаў чытаць, уяўляючы Надзіну руку, якая рухалася па лісце паперы толькі на адзін радок уперад, як ён чытаў. Штосьці ён мала разумее яе. Ужо ў папярэднім пісьме было пра нейкага яго знаёмага Касяка, цяпер зноў пра яго. Галоўнае, каб Раман не думаў, што яна любіць Касяка. Адкуль яна гэта ўзяла, ды ў Раманаву галаву і не прыходзіла такая думка. Чамусьці папракае Рамана, што ён не можа застацца верным ёй да канца вучобы, ды і потым перад ім зусім новыя шляхі ляжаць, не такія, як у звычайных людзей. Яна плача, але інакш пісаць не можа. А ў канцы «даруй мне».
«Што там здарылася?» - ніяк не мог зразумець Раман. Ён яшчэ раз перачытаў пісьмо, глянуў на канверт і на ім заўважыў розніцу ад папярэдніх. Зваротнага адраса не было, а стаяў толькі неразборлівы подпіс прозвішча. Не інакш яна пісала пісьмо і некуды спяшалася. Ён дастаў з тумбачкі стосік яе пісем і хуценька пачаў іх пераглядваць. Усе яны пісаліся без спешкі, нідзе няма «даруй», а «цалую». Напісаць Веры і ў той запытаць, што здарылася з Надзяй? А можа, і нічога, проста быў кепскі настрой. Усе ішлі гуляць, а ёй няма з кім. Ён зноў узяў пісьмо і паглядзеў, калі яно датавана. Вызначыў дзень - нядзеля. Значыць, яго меркаванні правільныя. Бо ў яго самога ў выхадны дзень смутак з'ядае душу, нібы туман снег. Хадзіў і ў парк, быў на танцах, а ўвесь час бачыў сябе ў парку над Сожам з Надзяй. Хоць бы адна дзяўчына была падобна да Надзі. Усе нейкія, нібы з адной гліны злепленыя. Як толькі пачне змяркацца, дык ужо іх не адрозніць. Яго Надзя між імі свяцілася б белізною, ззяла б зоркай. Нават танцаваў з адной, дык што гэта за дзяўчына, калі не засталося ў памяці ні адной яе рыскі. Можа, і былі прыгожыя дзяўчаты, але Раман параўноўваў іх з Надзяй і не хацеў бачыць іхняй прыгажосці.
Сёння Раман усхваляваны. Ён не будзе пісаць адказ, а заўтра сядзе ў чытальнай зале, дзе-небудзь у куточак, і напіша. Доўга ён варочаўся на ложку, папраўляў, падбіваў падушку і, здавалася, толькі заснуў, як пратрубіў горн - пад'ём.