Як не шанцуе Раману. Ён марыў, што заўсёды будзе разам з Надзяй, і смяяўся з жыцця свайго сябра Хведара, які хадзіў у кіно сёння, а жонка яго заўтра.
Усё трэба рабіць разам. Раман не мог пагадзіцца з жыццём Хведара, калі той гуляў на двары ў даміно, а жонка ў кухні чысціла свежую рыбу. Маўляў, я купіў, прынёс, а ты, што хочаш, рабі. Раман тады думаў, што няма паміж імі ніякага зладу, а значыць, няма і кахання. І чаго Раману цяпер быць лішнюю гадзіну аднаму, калі ён можа правесці яе разам з Надзяй. Ён хуценька падшыў на кіцелі чысценькі падкаўнерык, адпрасаваў штаны, наваксаваў чаравікі. Узяў кораб з вінаградам і ўсміхнуўся: «Зноў скажуць - забяры назад». Дастаў з чамадана і паклаў у кішэню падарунак для Надзі - ружу. Здаецца, усё. Раман чамусьці як ніколі хваляваўся: пад лыжачкай злёгку шчыкатала, ад грудзей у рукі нібы хто пускаў слабы ток. Думак канкрэтных не было. Толькі ўяўляў, як разгубіцца Надзя, убачыўшы яго.
Раман спыніўся каля дзвярэй. У кватэры чуецца гамонка. Ён ціхенька пастукаў.
- Ага, уваходзьце, - пачуўся жаночы голас.
Раман не ўвайшоў, а хутчэй ускочыў і прывітаўся. Пакой ахапіла цішыня. Стаў як укапаны і Раман, але паспеў позіркам ахапіць усіх прысутных, якія сядзелі за двума сталамі. Надзя была апранута ў сваю лепшую сукенку і сядзела ў кутку пад абразом Мікалая Цудатворца, побач з ёй сядзеў чарнявы пажылы чалавек з тоўстым тварам і двума падбародкамі. Да сталоў быў падсунуты тапчан, на якім ляжаў Надзін бацька, а ля ўваходных дзвярэй сядзела Вера. Астатніх Раман яшчэ не паспеў разгледзець. З-за шырмы выйшла маці з вялікай міскай студзеню. Убачыўшы Рамана, яна хуценька паставіла міску на край стала і ўскрыкнула:
- Ай, Раман, праходзь, распранайся, сядай з намі.
Яшчэ некалькі галасоў паўтарылі запрашэнне. Раман крыху апамятаўся, усміхнуўся і зрабіў некалькі крокаў да сценкі, на якой збіраўся павесіць шынель. Раман яго ўжо зняў з адной рукі і, павярнуўшыся, глядзеў на Надзю. У яе была незвычайна высокая прычоска, белы, нібы папера, застылы твар і нерухомыя, накіраваныя на Рамана, вочы. Зноў настала цішыня, толькі за шырмай закугыкала дзіцё. Маці нагнулася і нешта шэптам сказала бацьку, Вера заплакала і кінулася за дзверы. Раман паправіў на плячы шынель і пайшоў услед за Верай. Ён хацеў запытаць, што ў іх тут здарылася, адкуль дзіцё? Выйшаў у калідор, Веры нідзе не было. Ён заўважыў прыадчыненыя дзверы ў пакоі настаўніцы, што жыла па суседству, і ўвайшоў туды.
- Добры дзень, а Вера не заходзіла да вас?
- Не, - адказала дачка настаўніцы Валя, якую Раман бачыў толькі адзін раз. - Раман, а я вас пазнала. Вам хто паведаміў, што Надзя выходзіць замуж?
- Так, - сказаў Раман, і яму здалося, што кроў у жылах пабегла ў адваротны бок. - Так, я ўсё ведаю, - нічога больш не сказаўшы, ён знік за дзвярамі.
На калідоры ўжо стаялі Надзя і маці.
- Раман, адкуль ты?.. - пачуўся голас Надзі.
Раман не памятаў, як ён выхапіў з кішэні закручаную ў паперку ружу, кінуў да калідорнай сценкі, затым кіўнуў рукой у бок Надзі і заклёкаў абцасамі па прыступках з другога паверха ўніз.
«Так, жыццё, гары яно гарам. Усе казалі, што самыя цяжкія выпрабаванні я вытрымаў на вайне. Не, вось яны дзе пачаліся», - удыхнуў свежае паветра Раман і, не ведаючы чаму, спыніўся. Не, ён ведае, што ён - ёсць ён. Але ж куды ісці? Напэўна, ніколі так доўга не цягнуўся час да нейкага вырашэння яснасці свайго лёсу, як цяпер. Сядзеў у засадах і чакаў смяртэльнай сутычкі з ворагам, і там было лягчэй, бо верыў у перамогу. А тут усё апусцела і ў душы, і навокал. «Няўжо гэта быў побач з ёю той Касяк, пра якога яна пісала? Божа мой, хоць бы было на каго паглядзець. Усе маўчаць, а ён чаўкае, уплятае за абедзве шчакі і паглядвае на мяне рудымі вачамі, нібы сабака, захапіўшы костку. Не так бы брыдка і крыўдна было, каб сядзеў побач з ёю арол, мужчына. Я пракаўтнуў бы горкую пілюлю і пайшоў. Нічога не зробіш, звычайны прыродны адбор. Ідзі па жыцці, шукай сабе падобную. Хто ён і як усё атрымалася? Пакуль не даведаюся, адсюль не паеду», - ішоў і разважаў Раман. Але не, напэўна, у яго гарачка. Ён прыклаў далонь да лба. Лепш хутчэй паехаць адсюль і хутчэй забываць, забываць, забываць. Пераконваць сябе, што гэта быў сон. Будзе жыць, знойдзе падобную на яе, няпраўда, знойдзе. Але як гэта ўсё атрымалася? Няўжо ўсе такія дзяўчаты? Ён лічыў Надзю выключным чалавекам, можа, яна і сапраўды такая? Хто б мог так зрабіць, як зрабіла яна? Няўжо так можна прыкідвацца ў каханні? А можа, яна сама сябе не ведала, хадзіла з Раманам і лічыла, што кахае, пайшла з іншым - і тое самае. Цяпер Раманавы мазгі свідравала адна думка, ці кахала Надзя яго. А пра тое, што ўсе карэнні пачуццяў дзяўчыны абумоўліваліся пэўнымі абставінамі, Раман нават і не падумаў. Ён аналізаваў становішча толькі са свайго пункту гледжання. Любыя выпрабаванні, нават самыя цяжкія, не маглі разлучыць яго з Надзяй. Ён не ўлічваў аднаго, і бадай самага галоўнага, фактару, што Надзя жыла ў сям'і і ні разу не адрывалася нават на тыдзень ад яе. І таму ўсе доказы бацькоў, сястры на яе дзейнічалі асабліва. Спачатку яе пачуцці да Рамана прарываліся ў паводзінах, у выказваннях і былі відаць усім. Потым яна пачала іх хаваць, а калі толькі гэта здарылася, усе пачалі ўзносіць іншага чалавека. Трэба сказаць, што і Касяк не спаў у шапку. Ён маляваў ёй жыццё, у якім можна будзе проста і лёгка забыцца пра былое каханне. Лягчэй на самай справе перажываць час у пакутах, чым іх уяўляць перад сабою. У такім становішчы чалавек губляецца і думае, што не вытрымае. Такое ўяўленне, напэўна, паўставала і перад Надзяй. Пяць гадоў - і ўсё адзін туман у яго над морам. А ці вытрымае яна такое жыццё?