- Дык якія ты дні лічыш самымі шчаслівымі?
- Тыя, калі я любіла цябе. А потым усё было не тое.
- Чаму ж для мяне мая жонка тое?
- Бачыш, ты ў іншым становішчы быў. Мог выбіраць, мог знайсці, як кажуць, любоў. Ты сам сказаў, што шукаў мне падобную. А я не магла так нават падумаць. Засталася з дзіцем. А разуменне правільнае ў мужчын. Ты разышлася - адно, або твой муж загінуў, ці так якое няшчасце здарылася, іншае. Разышлася, значыць, нехта з дваіх вінаваты. А каб даведацца, што гэта не ты, трэба многа часу для праверкі. Навошта добраму мужчыну гэтым займацца, калі для добрага ёсць добрыя дзяўчаты. А вось у Веры муж загінуў, і яе ўзяў добры чалавек. Калі ж запытае хто ў мяне, які ў мяне муж быў, і я кажу, што нецікавы, намнога старэйшы і наогул моль, а не чалавек. Скажу так, як на самай справе. І адразу ж адчуваю, што чалавек думае, нібыта я круцёлка была і не раз здрадзіла мужу, а таму і жыцця не было. І ён тады робіцца нахабны. Прызнаюся табе, што дырэктару школы, які хацеў ажаніцца са мной, я сказала, што мужам быў ты і што я вельмі любіла цябе, але ты знайшоў іншую і пакінуў мяне. Дзеля праверкі сказала. Гляджу, у яго нават рэўнасць узнікла, навошта я трымаю фотакартку і што ты можаш вярнуцца да мяне. А так нават жанчыны, якія мала ведаюць мяне, чамусьці лічаць, што ў мяне можа быць дваццаць мужчын і таму я з мужам не жыву. А на самай справе ў мяне ніякага няма.
- Значыць, цябе баяцца ў жонкі браць. Я гэта ўсё яшчэ тады разумеў, што для цябе патрэбен муж, варты цябе. І гора таму хлопцу, які, молячыся на каленях, просіць выйсці за яго замуж дзяўчыну, якая не кахае яго. Ён можа схіліць яе сваім поўзаннем на каленях, але ўсё ж жыццё не прапоўзаеш, не-не ды вырвецца і грубае слова. А варта пачуць не ад любага чалавека папрок, адразу ж рушацца ў адносінах устоі мірнага суіснавання і ўзнікае нянавісць. А калі ненавідзіш чалавека, то як з ім жыць пад адным дахам?
- Якраз так і атрымалася ў мяне. Бывала, зробіць мне якую заўвагу або папрок, дык я ў сценку суткамі гатова была глядзець, а не на яго. Уяўлялася такая брыдота, што калі гляджу, дык сама сліна пырсне яму ў твар.
- А ты думаеш, са мной бы пражыла без заўваг і папрокаў?
- Не думаю, але каб ты мне зрабіў незаслужаны папрок, я пакрыўдзілася б і, напэўна, плакала. А калі б заслужаны, прасіла б прабачэння, цалавала. Па крайняй меры, думаю і нават ведаю, што ў сем'ях, дзе адно аднаго любяць, іменна і ёсць так.
Час, як і калісьці ў Рамана з Надзяй, ляцеў вельмі хутка. Яны пасядзелі яшчэ крыху на кухні, папілі чаю, і Раман сказаў, што пойдзе начаваць у гасцініцу.
- Яшчэ што выдумаў, - сказала Надзя, - хіба ў мяне месца мала?
- Ну, можа, няёмка для цябе, раніцай суседзі ўбачаць і панясуць на языках славу.
- Пра мяне не скажуць кепскае. Слава Богу, у маёй кватэры ні суседзі, ні сын не бачылі п'янак, прыёмаў. Я сама скажу, што заязджаў да мяне стары мой сябра.
- Я сам баюся заставацца з некалі глыбока любімым чалавекам.
- Тады іншая справа.
- Не, няхай застанецца чыстай і святой наша любоў. Можа, каму з часам будзем расказваць, дык хто пасмяецца з нас.
- Няхай пасмяецца і паплача, што яго не надзяліла прырода іншымі пачуццямі, якія падобны пачуццям да роднай крыві, - гаварыла Надзя і слала пасцель Раману на сынавай тахце.
Раніцай Раман з Надзяй выйшлі з пад'езда.
Раману трэба было пайсці на вакзал, заехаць яшчэ ў раён па справах, а ёй трэба было ісці ў школу. Надзя паглядзела Раману ў вочы і сказала:
- Цяпер дазволь, я цябе пацалую на развітанне. Якая шчаслівая ў цябе жонка...
* * *
Прайшла яшчэ адна вясна. Адшчоўкалі, адцуркаталі салаўі ў сожанскіх затонах, адбуркаталі цецерукі на такавішчах, адхрыпелі на цязе вальдшнэпы. Зноў працягнуў у нябеснай сіняве над шырокім лугам сваю задуменную песню «гэта-а-а, гэта-а-а, гэта-а-а...» вялікі шэры кулік-вераценнік і на дзынканне тонкай нітачкі звёў яе, абарваў да наступных вёснаў. Ужо ўдавілася жытнёвым каласком зязюля і не адлічвала некаму наканаваных гадоў. Стаяў гарачы, ціхі летні дзень. Лісточкі дрэў пакрыліся засцерагальнай, бліскучай плёнкай, каб адбіваць спякотныя сонечныя праменні і ўтрымліваць у сабе вільгаць. Раман стаяў у цяньку пад ліпай супраць Надзінага пад'езда.
Тонкая, з дзіцячых год хваравітая здольнасць адгукацца на заклік чужой душы сціскала Раманава сэрца. І чаму Надзя не паведаміла яму, што ёй цяжка, ён бы прыехаў, прыехаў не дапамагчы, дык хоць бы развітацца.