Надзела яму і Міры пярсцёнкі на безыменныя пальцы.
— Абвяшчаю вас мужам і жонкай. Жывіце ў згодзе і шчасці сто гадоў.
— А Піліпка, халера табе ў бок! — зіхнуўшы, здзіўлена гукнула нейкая старая.— Так гэта ж ты, каб табе добра, робіш лепш за таго папа. Такі талан!
Людзі зноў весела засмяяліся. Пачуліся іншыя жарты пра здольнасці Калачыка. Ён таксама смяяўся. Але яму належала давесці справу да канца, і ён зноў урачыста ўзняў рукі.
— Жывіце... І каб вам куча дзяцей...
Ад рогату задрыжалі шыбы. Адзін Рудкоўскі ўсміхаўся стрымана, трохі асуджаючы старшыню: не можа стары, каб не паблазнаваць. Але тут жа падумаў: «А можа, рэгістраваць шлюб і трэба так — весела?»
— А цяпер, маладыя, каб саюз ваш быў моцны, распішыцеся ў гэтай кніжцы,— сказаў Калачык і павярнуў да іх тоўсты гросбух — баронскую бухгалтарскую кнігу, дзе «дэбіт», «крэдыт», «сальда» і іншыя ўліковыя тэрміны былі надрукаваны па-нямецку.
Міра прачытала бухгалтарскія словы, і яны развесялілі яе; распісваючыся, упершыню за ўсю цырымонію ціха засмяялася.
— Сведкам і дружкам таксама трэба паставіць свае подпісы.
Распісаліся Юстына і Бульба-Любецкі. І тут Калачык як бы разгубіўся і мусіў звярнуцца да Рудкоўскага:
— А тым, хто за бацькоў, трэба?
Рудкоўскі паціснуў плячамі. Але пачуўся голас Пастушэнкі:
— Да, да, галубчык, я хачу распісацца. Да. За бацьку. Дазваляеш, Сярожа?
— Богам прашу, Пятро Пятровіч.
Міра асудзіла мужа: стары селянін абышоўся без бога, а ён, інтэлігент, не мог, успомніў такі бога.
У старога палкоўніка калацілася рука, калі ён ставіў свой подпіс. Даўно ўжо не хваляваўся, падпісваючы самыя сур'ёзныя дакументы па службе — тыя, ад якіх залежала жыццё людзей.
Цырымонія першага бесцаркоўнага ўступлення ў шлюб здалася яму сімвалічнай і больш урачыстай, чым вянчанне ў царкве. «Якія малайцы! Як хораша ўсё прадумалі. Таленавітыя людзі!» — з замілаваннем падумаў палкоўнік, адчуўшы яшчэ большую любасць да народа, якому ён, нашчадак запарожцаў, заўсёды верна служыў.
Распісаўшыся, Пятро Пятровіч прачула сказаў:
— Віншую вас, дзеці. Вялікага вам шчасця, самага светлага! — і пацалаваў спачатку Міру, пасля — Сяргея.
Жанчын гэта расчуліла. Старэйшыя ўсхліпнулі. Калачык выгукнуў:
— А каб вам добра было! — і таксама выцер вочы рукавом сваёй чорнай сацінавай сарочкі.
3
А на другі дзень прыйшло пахмелле. Горкае. У Багуновіча сапраўды балела галава. Збяднеў гуляка Назар Бульба-Любецкі, пачысціўшы ў навакольных мястэчках усе вінныя паграбы. На такую выключную ўрачыстасць, як вяселле сябра, прывёз адзіную пляшку шампанскага — для жанчын; мужчыны ж мусілі піць прывезены ім нейкі ванючы армейскі спірт, ад якога моцна патыхала карасінам.
Раніцою Сяргею, калі ён умываўся на кухні, далікатна вымавіла пані Альжбета: непрыгожа, пан паручнік, маладому перапіваць.
Ён адчуў сябе вінаватым і папрасіў прабачэння ў гаспадыні. Альжбета адразу падабрэла, бо вышэй за ўсё на свеце ставіла шляхетнасць.
— Не ў мяне прасіце — у жонкі.
Вярнуўшыся ў пакой, папрасіў прабачэння ў Міры.
Яна шчасліва засмяялася.
— Што ты, Сярожа! Вы з Назарам такія цікавыя былі — што маладыя малпы.
Такой жа вясёлай яна была па дарозе ў штаб: яны паехалі ў тым жа вазку, з тым жа салдатам, што вёз яе ўчора да шлюбу.
Яшчэ больш прасветленая вярнулася жанчына, наведаўшы казарму другога батальёна — барак, дзе некалі жылі батракі; хораша пагутарыла з салдатамі — расказала ім пра мір.
Калі Пастушэнка, які напэўна ж здагадаўся пра яе пачуцці, далікатна выйшаў з пакоя, Міра прыціснулася да мужа, прашаптала:
— Сярожа, любы мой, каб ты знаў, як гэта хораша быць жонкай: не трэба баяцца, што цябе абразяць.
Багуновіч ажно скалануўся. Які ж ён дурань! Не бачыў, што два месяцы яна жыла пад гэтым страхам. І вельмі можа быць, што абражалі. Салдаты ёсць салдаты. Ды і сяляне з іх маральным максімалізмам. Але яна маўчала. Сяргей лаяў сябе, што так доўга не мог дадумацца да такой простай рэчы — аформіць іх адносіны хоць якім-небудзь чынам, па любым законе — царкоўным, свецкім, савецкім.
А праз нейкую гадзіну прыйшло яно — цяжкае пахмелле ў выглядзе тэлеграмы з штаба фронту, у якой гаварылася, што дэмабілізацыя, якую яны рыхтавалі з Пастушэнкам, адмяняецца, мір у Брэсце не падпісаны.
Спачатку Багуновіч быў як бы ў стане шоку — аглушаны, раздушаны, з адчуваннем, што нехта, бязлітасны, вельмі злосна пажартаваў з яго, з Міры, з усіх... З усяго народа. Як можна так жартаваць?!