— Чаму заместа Чубара? — нібыта здзівіўся Раман. — Калгаса ж пры немцах не будзе, значыць і доўжнасці такой не будзе.
— Ага, значыць, валасным? — падказаў Сілка.
— Яшчэ невядома, — сказаў Раман Сёмачкін. — Ета ўжо немцы самі скажуць. Але магу на заклад пабіцца — болей ні сельсавета, ні калгаса не будзе!
— Многа ты знаеш!
— А тута няма чаго знаць. Тута ўжо ўсё ясна.
— Значыць, у нас цяпера будзе камандаваць татарын Рахім? — спытаў Рамана Парфён Вяршкоў.
— А чым ён горшы за Чубара ці Зазыбу? — паглядзеў на Вяршкова Раман Сёмачкін.
— Дак я не кажу. Але ж як раптам Дзяніс возьме да не захоча аддаць Рахіму ўлады?
— Ну, пра ета, дапусцім, пытацца ў яго не будуць. Цяпера вордзен Зазыбаў не йграе.
Вяршкоў зірнуў на Зазыбу:
— Ты, Раман, як відаць, прадумаў ужо ўсё.
— Дзіва што, — засмяяўся Іван Падзерын. — Часу ж хапала, пакуль недзе на столі хаваўся!
— Але позна, — сказаў раптам Парфён Вяршкоў.
— І праўда, позна ўжо, — заварушыўся Сілка Хрупчык. — Трэба дахаты ісці, а то мы нешта сянні разгаварыліся.
— Я не пра ета, — стрымаў яго Парфён Вяршкоў, — я думаю, што Раман з Рахімам, мабыць, ужо спазніліся. Брава-Жыватоўскі апярэдзіў іх. Яшчэ на досвітку ці не ў Бабінавічы пайшоў. Можа, з немцамі дамаўляецца недзе.
— Дак і Брава-Жыватоўскі ў Верамейках? — здзівіўся Сілка Хрупчык.
— А ты думаў, адзін я? — здзекліва ўсміхнуўся Раман.
— Ну-у-у, — развёў рукамі Сілка.
— Яны з Раманам з адной курасадні зляцелі, — засмяяўся Іван Падзерын.
— Усе мы тута з аднае курасадні, — запярэчыў Раман Сёмачкін, — ета, мабыць, толькі Зазыба з другой. — Дужа хацелася неяк супрацьпаставіць вясковых мужыкоў былому старшыні калгаса.
— Але ж Брава-Жыватоўскі! — як у захапленні прамовіў Іван Падзерын.
— Было не сядзець Раману доўга, — сказаў тым часам Парфён Вяршкоў. — Цяпера не быць Рахіму начальнікам у нас. Усё Брава-Жыватоўскаму немцы аддадуць.
Тады падаў голас нехта з падлеткаў:
— А Жыватоўшчык не адзін у Бабінавічы пайшоў. Па Мікіту Драніцу заходзіў.
Мужыкі пераглянуліся.
— Праўда, як ета мы не падумалі? — сказаў Іван Падзерын. — Сядзімо ўжо колькі, а Мікіты няма. Етага ж яшчэ не бывала з ім. Мабыць, падаўся-такі ў Бабінавічы з Брава-Жыватоўскім. Ну-у-у, асэсара адхопіць! Новая ўласць не пашкадуе! Але ж не, ета ж, мусіць, за перакладчыка ў Брава-Жыватоўскага «як тэй таго» пайшоў!
Усе засмяяліся — Мікіта ведаў багата слоў па-нямецку: навучыўся ў свайго цесця, які прабыў колькі часу ў германскім палоне ў тую вайну, задаваўся ў вёсцы гэтым, асабліва перад школьным настаўнікам нямецкай мовы.
— Пацягнула Мікіту на валакіту, — сказаў Сілка Хрупчык. — Цяпер да яго носа і з кукішам не падступішся. Але дзіва, надоечы яшчэ ж таксама кудысь бегаў. Пасля бытта хаваў нешта на гародзе. Баба мая кажа, паглядзі, што ета яны з Аксютай па гародзе ходзяць.
— Дак яны і праўда нешта захавалі там, — загаманілі падлеткі.
Дарослыя сціхлі, быццам злоўленыя на чым, тады Парфён Вяршкоў спытаў строга, але з выглядам абыякавым:
— Хто ета бачыў?
— Хведзька Гаўрылішын, — адказаў Іван Гаманькоў, які паперад Зазыбы прынёс на стайню хамут ды так і застаўся з дарослымі. — Мы яго пасылалі падглядаць.
— Таксама шпіёны! — ссунуў бровы Парфён Вяршкоў.
— Дзе ваш Хведзька? — паглядзеў вакол сябе Сілка Хрупчык.
— Дак ён дома, — засмяяліся нечага дзеці.
Мужыкі загаманілі, і Падзерын кіўнуў Раману Сёмачкіну:
— Бачыш, як некаторыя робяць!
— А ён рот нараспашку да язык на плячо, — ужо зусім нязлосна сказаў Парфён Вяршкоў пра Рамана Сёмачкіна. — Ранні зайчык заўсёды цярэбіць зубкі, а позні вочкі прадзірае.
— Нічога, — паклаў Раману руку на плячо Сілка Хрупчык, — табе ета, можа, і добра, што ў Бабінавічы пайшлі Драніца з Брава-Жыватоўскім, таму як па цяперашнім часе ісці туды, дак усё роўна што ісці па попел — кажуць жа, пайшоў па попел, а чорт па дарозе і ўхопіў.
— Разумныя ўсе сталі! — нібыта з дакорам, але палагаднелым голасам, сказаў Раман: ён рады быў, што паступова ўвага скіроўвалася на другое.
— Але што ета сябра твой? — раптам быццам успомніў Сілка Хрупчык. — Мы во плявузгаем абы-што, а ён ці то языка не мае, ці на вус матае?
— Ці ж не бачыш — татарын, — падміргнуў Парфён Вяршкову. — У іх заўсёды адно: твая — мая, мая — твая, а што — дак і не зразумееш.
Тады Раман Сёмачкін сказаў:
— Затое Рахім усё аб вас разумее. — І гэта прагучала як пагроза наперад, хоць Раман рабіў выгляд, што, няйначай, жартуе.
Сілка Хрупчык пазяхнуў, паклаўшы абедзве рукі і хворую, і здаровую — далонямі на патыліцу.
— Дак ці будзем мы сянні рабіць што ў калгасе? — спытаў ён, паглядаючы на неба.
— Хмарыць жа во пачало, — прыжмурыў вочы Іван Падзерын.
Але Сілка Хрупчык быццам не пачуў, працягваў:
— Ці загадвалі сянні куды?
— Ета па Дзянісавай часці, ён павінен ведаць, — сказаў Іван Падзерын.
— Так і па тваёй жа, — Сілка Хрупчык перавёў позірк на Зазыбу. — А можа, Дзяніс, пакуль ганяў тых кароў, дак і не ведае, што Іван цяпера таксама ў начальніках у нас. Рахункаводам стаў.
— Гэта пры мне яшчэ было, — кіўнуў галавой Зазыба.
— Мая справа — пісаць, — быццам адхрышчваючыся ад чаго, сказаў Падзерын.
— Я таму пра работу, — сказаў Сілка Хрупчык, — што ўспомніў: засталіся ў лесе клёпкі мае. — Сілка трохі рабіў па бандарнай справе і дзён колькі назад паскяпаў асіну, а прывезці не паспеў. — Дак, можа б, каня ўзяць якога?
— Аднавочку, — жартам падказаў Іван Падзерын.
— Ета ўжо ты сам вязі на аднавокай! — не змоўчаў Сілка Хрупчык.
— Паглядзі сам, якога ўпадабаеш, таго і запрагай, — сказаў тады Зазыба. — Я цяперашніх коней не ведаю.
— А навошта табе, Сіланці, клёпкі? — пацікавіўся праз момант Іван Падзерын. — Бочак жа цяпера не будзе як збываць?
— Ета яшчэ паглядзець трэба, — сказаў Сілка Хрупчык.
— Раней дак на Ілью...
— А цяпера на звіжанне! У Мядзведзі паеду і прадам. Думаеце, цяпера дак і бочкі людзям непатрэбны будуць?
— Калі ета Ілья сёлета быў?
— Ён заўсёды прыходзіцца ў жніўні, на другі дзень, — падказаў Парфён Вяршкоў.
— Але такая мітрэнга, — уздыхнуў Іван Падзерын. — Тута забудзеш і пра святых.
— А то без етага дак ты дужа помніў пра іх! — засмяяўся Сілка Хрупчык. — Цяпера, даўжно, і папы добра не ведаюць, якое свята за якім ідзе. Я сам пра Ілью помніў, бо пільнаваў, каб на базар у Бабінавічы ехаць...
І раптам задзогалі нагамі хлапчукі — тыя ўсё-такі, на свой страх, збегалі на Драніцаў гарод.
На гародзе сапраўды была пакапана зямля, і яны хутка адшукалі схованку: пад дзірваном ляжала загорнутая ў падраны мяшок вайсковая торба.
Торба была нечым напакавана. Але хлапчукі не сталі трыбушыць, прынеслі, як ёсць, да стайні.
Іван Падзерын узяў торбу, паважыў на вялікім пальцы.
— Ого! — сказаў ён весела.
Мужыкі паўставалі з бёрнаў, абступілі Івана Падзерына, аднак глядзець пры гэтым адзін на аднаго не маглі. На месцы засталіся толькі Дзяніс Зазыба, якому непрыемна стала, што дарослыя раптам ледзь не пачалі блазнаваць, ды яшчэ Раманаў татарын Рахім, які, здавалася, абыякава ставіўся да ўсяго, што адбывалася вакол. Іван Падзерын расшпіліў торбу, сунуў туды руку і выняў цэлы жмут папер. Патрымаў у выцягнутай руцэ, пасля аддаў, расчараваны, Раману Сёмачкіну. Той таксама паглядзеў на паперы ў здзіўленні і па чарзе перадаў іх Парфёну Вяршкову.
— Вынімай усё! — сказаў Сілка Хрупчык.
Іван Падзерын перавярнуў торбу дагары, страсянуў. На зямлю пасыпаліся лісты.
— А я думаў, — расчаравана сказаў Сілка Хрупчык, — можа, грошы якія хавалі яны!.. Ажно во-о-о што! Бярыце, хлопцы, — сказаў ён падлеткам, — да нясіце етую пісаніну ў возера.
— Пачакай, Сіланці, — заступіў падлеткам дарогу Парфён Вяршкоў. — Можа, што важнае, дзяржаўнае. Трэба глянуць. Можа, якія дакументы з раёна. А ты ў возера! Яўменавіч,— гукнуў ён Зазыбу, — паглядзь, можа, што патрэбнае? — нагнуўся, грабянуў па зямлі растапыранай рукой і сам панёс паперы да Зазыбы.
Зазыба прыняў іх на ўлонне, пачаў распрамляць, каб пачытаць збольшага.
Парфён Вяршкоў стаяў, не адыходзячы, і назіраў, як Зазыба паступова хмурыў лоб, удаючыся ў паперы.