Крокаў праз дваццаць Чубар убачыў на камлюкаватай зямлі чалавечыя сляды (нехта паклычыў жыта, пазначыўшы ледзь прыкметную сцежачку), а між слядоў — кроплі счарнелай крыві. Чалавек, які пакінуў гэтыя сляды, чамусьці наступаў больш на наскі, калупаючы імі, бы капытамі, закарэлы пясок.
Чубар падаўся па слядах.
Заўважыў ён чалавека не адразу: давялося нямала паўглядацца, да таго ж ляжаў той у зялёнай і кволай траве, якая кучомілася па самым нізе ў жыце, і адзенне яго колерам амаль зусім не адрознівалася ад гэтай травы.
Там, дзе ляжаў чалавек, — то быў чырвонаармеец, жыта было ўсё выкачана. Няйначай, небарака доўга пакутаваў перад тым, як да яго назусім падступілася смерць.
Зямля вакол таксама была заліта чорнай крывёю.
Ляжаў чырвонаармеец на баку, падкурчыўшы ногі ў абмотках, рукі, запэцканыя крывёю, ён трымаў на жываце, дакладней, учапіўся імі за скрываўленую гімнасцёрку на жываце, а галава з расплюшчанымі і нібыта здзіўленымі вачамі, у якіх застыла, можа, учарашняе неба, была вымазана ў шэры, як глей, пясок.
Зброі пры чырвонаармейцу не было. Але затое з кішэняў тырчалі пучком доўгія макароніны, і кроў на іх мела яшчэ першародную і палохаючую чырвань.
«Значыць, старшы палітрук не адзін біўся там?» — азірнуўся Чубар на дуб і ўспомніў адразу пра ямкі ад выбухаў на бальшаку, што былі засыпаныя зямлёй: аднаму чалавеку, бадай, сапраўды не па сіле вытрымаць такі бой!..
Сёння Чубар, здаецца, першы раз на свае вочы бачыў вынікі вайны. Нават не вынікі, а ўжо, бадай, сапраўдную вайну з яе ахвярамі, бо дагэтуль — і тады, як пачалася яна, і тады, як дакацілася ад Сажа да Бесядзі, і, нарэшце, тады, як ужо даганяў сам, ідучы са Шпакевічам і Халадзілавым следам за фронтам, — ён пазнаваў яе нібыта здалёку. Але свежы могільнік, што вырас раптам ля бальшака, чыясьці безыменная магіла недалёка ад дуба, пасля гэты чырвонаармеец, які памёр ад ран, атрыманых у баі на бальшаку, а больш, мусіць, уласны стрэл на тым схоне гаварылі за тое, што Чубар ужо самым непасрэдным чынам сутыкнуўся з вайной. Цяпер яна станавілася і жахліваю яваю, і пачварным успамінам для яго.
XIII
Сходу не склікалі.
Як толькі раззлаваны Зазыба загадаў збіраць да капца народ, што сышоўся к таму часу ў поле, Раман Сёмачкін і тыя, хто яго падтрымліваў, схамянуліся: галасы на сходзе ў сваёй большасці, напэўна, былі б пададзены за праўленцаў, бо рашэнне, якое прынялі праўленцы, адпавядала багата каму як у саміх Верамейках, так і на пасёлках.
— Дак ета тады, як хочаце, — разгублена паціснуў плячамі Раман Сёмачкін і, нібыта наеўшыся якой мыльнай травы, падаўся да Рахіма, няйначай, шукаючы абароны ў таго.
Ціток таксама як не закрычаў на Зазыбу:
— Да не трэба таго сходу! — Тым больш што старому і сапраўды ж аднолькава было б хоць са сходам, а хоць без яго.
Іншая справа — Сілка Хрупчык. У гэтага была вялікая сям’я, і яму хацелася неяк ускаламуціць ваду, каб паспрабаваць злавіць у ёй калі не цэлага шчупака, то ўжо хоць балабку тады. Але і Сілка даволі хутка адчуў, як можа абярнуцца справа на сходзе — мёду пэўна што не накатаеш, адно да астатку пчол раззлуеш, і адразу панікнуў, зніякавеў, ажно змяніўся ў твары, быццам пачаў прыслухоўвацца да нечага забалелага ўсярэдзіне.
Астатнія мужыкі, таксама і Мікіта Драніца, які нечага ў сваёй нязвыклай маўклівасці быў сёння як не падобны на сябе, зарагаталі — тады навошта было дарэмна на хвост станавіцца!
Але Зазыбу, здавалася, гэтай перамены ў паводзінах верамейкаўцаў мала ўжо было.
«А дарэмна, няхай бабы ім вушы пазатыкаюць лаянкай», — са злараднасцю падумаў ён пра тых, хто ўсчынаў сёння гэтую сварку, і з ранейшай упартасцю сказаў:
— Не, склікайце людзей, раз на тое!
Ніхто вакол нават з месца не крануўся. Тады Зазыба ссунуў бровы, загадаў Івану Падзерыну:
— Пакліч сюды жанок! — І паказаў на гуцянскую дарогу: — Да і ўсім гаварыце, хто стаіць дзе!
Бачачы, як упарта цяпер стаяў на сваім Зазыба, мужыкі з сарамлівай вінаватасцю заплюскалі вачамі — маўляў, з гэтым Раманам заўсёды ані прышыць, ані залатаць, ані палец абгарнуць. Мікіта Драніца і той быццам занепакоіўся:
— Дак навошта, Яўменавіч? Раман, як тэй таго...
— Ета ён ляпнуў, бы з пастала,— палічыў патрэбным азвацца і Сілка Хрупчык.
— Ага, меле, як тэй таго, не падсяваючы.
Але Зазыба ўсё нібыта яшчэ не жадаў вырвацца з чортавых зубоў:
— Не, няхай ужо будзе па закону! — не слухаўся ён. Намесніку старшыні калгаса не тое каб вельмі хацелася распачынаць сярод поля сход ды хахлы вязаць у людзей, але матыліцу выгнаць з дапамогаю салдатак з такіх вось гарлапанаў, як Раман Сёмачкін, варта было б.
Тым часам Раман шаптаўся ўжо аб нечым ля капца з Рахімам, і той зіркаў, быццам запаленым позіркам, на верамейкаўцаў — маўляў, пакажы мне, каторага?!
Неразбярыха, пэўна што, зацягвалася ў полі, і Парфён Вяршкоў, ляніва кратаючы сківіцамі, сказаў мужыкам:
— Во дастаімся тута, пакуль не возьме каго за жывот.
— Дак, як тэй таго...
Тады ступіў наперад Сідар Раўнягін — ён трохі спазніўся, а цяпер падышоў і ціха стаяў у натоўпе.
— Трэба ўважыць Мікіту! — зусім як недарэчы ўсміхнуўся ён і міргнуў правым вокам Зазыбу.
— Дак, як тэй таго...
— Ува-а-ажыць!.. — загаманілі адным голасам мужыкі. — Канешне, уважыць!.. Трэба ўва-а-ажыць!..
Але ў іх выходзіла гэта неяк несур’ёзна — быццам усёй вёскай у кульгавага кій адбіралі.
Кузьма Прыбыткоў ажно паморшчыўся.
— Вам абы!.. — буркнуў ён і са злосцю торкнуў дубцом, бы казёл нагой, у пясок. — Пастойце во, дак дачакаецеся, пакуль, можа, і праўда, масол абрасце пер’ем у пячурцы.
— Гы-гы-гы...
Між тым жанчынам не застаялася адным на гуцянскай дарозе, і яны пачалі сыходзіцца купкамі, як у кірмашовы дзень, да капца.
— Што ж ета вы думаеце сабе сянні, мужчыны? — з дакорам загаварыла яшчэ здалёк Сахвея Меляшонкава — пасля таго як яна нарадзіла, салдатка была нібыта налітая нанава жыццёвай сілай. — Няўжо лічыце, што і ў нас часу багата?
— А куды табе цяпера дзяваць яго без Меляшонка? — кінуў ёй Іван Падзерын, — гэты заўсёды, можа таму, што некалі нажыў грыжу, пра якую ўсе ведалі ў вёсцы, не мінаў пры выпадку непрыстойна павыскаляцца з жанчынамі, быццам хацеў такім чынам пераканаць іх у адваротным.
Але Сахвея ссунула бровы:
— Ты не дужа клапаціся пра ета. Без цябе неяк патрачу. Лепей паласу во паказвай. А то мне яшчэ ж люльку трэба прыносіць да вешаць недзе!
— Бачыш, як ні круці, а папросіш...
— Дак ужо не цябе, — паспяшалася перабіць Падзерына Сахвея.
Услед за Сахвеяй пачалі абурацца кабеты:
— А і праўда, мужчыны, што ета вы сабе думаеце сянні?
Тады Зазыба ўзняў галаву, сказаў:
— Мужыкі от разважаюць, што сход калгасны трэба сабраць.
— Дак навошта?
— Бо не давяраюць праўленню.
— Чаму ета? — выйшла наперад Дуня Пракопкіна. — Мы ж сваімі вушамі чулі, бытта правільна зроблена!
— Правільна! Правільна! — узбурыліся навокал кабеты.
Зазыба пачакаў, пакуль яны сціхнуць, тады пачаў:
— Вы лічыце, правільна, а Сілка дак — не! — З усіх гарлапанаў ён выбраў чамусьці аднаго Хрупчыка.
— Етаму Сілку-мылку, — крыкнула з натоўпу Гануся Падзерына, — хоць урві, да падай!
— Яны во тута пааставаліся, дак ім, канешне, — заківалі галовамі маладыя салдаткі.— Не трэба слухацца іх! Як парашылі на праўленні, так няхай будзе!
— А можа?.. — сіліўся перакрычаць кабет намеснік старшыні калгаса.
— Што можа?
— Дак...
— Ты таксама ўжо іхні бок бярэш?
— Ладна, сціхніце, — нарэшце зажмурыў вочы і падняў угору растапыраную далонь намеснік старшыні калгаса.
Але ўжо не лёгка было суняць кабет.
— Цыцце, бабы! — пачаў памагаць Зазыбу Парфён Вяршкоў.
Нарэшце спакой быў усталяваны, і ўсе — мужыкі і бабы — сталі чакаць, што скажа Зазыба. Але перад тым сваё слова сказаў яшчэ Кузьма Прыбыткоў. Водзячы галавой па жытнёвым палетку, стары пакыхыкаў, быццам прачышчаў гэтым горла, пасля прамовіў: