Так ён, цар лесу, i блукаў па гарах i далiнах, i не давала яму супакою думка: што далей?
11
Тры ноблы, паведамляе нам далей зачараваны Пасвячоны, спакойна глядзелi на экран.
— Якая алагiчная эвалюцыя, — нарэшце сказаў Першы. — Не, гэта не нашы лоны, нiчога нават прыблiзна падобнага няма.
— Што мы ўжо адзначылi, — адклiкнуўся Другi.
— Ты, выходзiць, лiчыш, — звярнуўся Настаўнiк да Першага, — што калi б гэта былi нашы лоны цi падобныя да нашых, то яны эвалюцыянавалi б у нас?
— Так, не думаў, што стары Спiу так звязаў цябе, — весела заўважыў Другi.
Першы сумеўся.
— Даўно… У першыя гады Студыi… Адным словам, тады я патаемна раскруцiў лонаў. Настаўнiк! Яны вымерлi! Нашы лоны вымруць!
— Мабыць, ты карыстаўся недасканалым, вучнёўскiм эльвентарам, — спакойна прамовiў старшы. — Гэта так?
— Так… Некалькi стадый прамiльгнула… Я ведаю — я не павiнен быў… Але такi вынiк… Вымiранне!.. Я гатоў сваю вiну…
— Спецыфiчныя токi планеты Хi, на якой ты не паспеў яшчэ адаптавацца, выклiкаюць парой перабольшанае пачуццё вiны.
— Спецыфiчныя токi Хi, — нiбы рэха, адклiкнуўся Другi.
Першы апусцiў галаву…
На экране брыў па лясным гушчары калматы чорны мядзведзь; ён быў змрочны i сумны. I раптам паказалiся маляўнiчае возера, травянiсты беражок, сонечнае неба i на беразе — тры iстоты.
Гэта было апоўднi. Iстоты сядзелi колам, пiлi нешта, любавалiся прыродай i гутарылi. Усе тры — мужчыны.
Адзiн пiў гарбату з чарнiчным сочывам i ўпэўнена казаў, што ўсё на свеце грунтуецца на iнстынктах, бо iнстынкты непераходныя.
— Адсюлека што выходзiць? — пытаўся ён. — Што i як? А тое выходзiць, што немагчыма пра iнсцiкт сказаць, што гэны вось, значыцца, добры, а гэны — цьфу. Дык гэныя самыя яны, як адзiн, цi, па-вашаму, добрыя ўсе, — нiкудышныя.
Другi пiў гарбату з мёдам i нiзашто не згаджаўся з iм.
— Гэнта твая кансэпцыя няправiльная. Як кажуць, ва ўсёй сваёй паўнаце. Тут жа, да прыкладу, калi ж па-тваёму, то акурат выходзiць, што ўсё ўсем можна. Так? Так. А як жа так вось можна? Гэнтыя самыя, як ты кажаш, iсцiнты нельга пушчаць на самацёк. Вунь, возьмем, баба ў мяне…
— Iовi энд бовi! — усклiкнуў трэцi з прыяцеляў. — Каралi i капуста! Усё так. — Ён быў самы худы i стары i самы нязграбны з трох; ён пiў гарбату, падлiваючы ў свой кубак нешта з фляжкi, якую вымаў з унутранай кiшэнi i хаваў назад. — Iовi энд бовi.
— Бач? — сказаў той, што пiў з мёдам. — Падтрымлююць мяне. Калi ж для карысцi вобчаства, дык трэбаць гэнтыя iсцiнты падзялiць. Каторыя карысныя туды, — i ён паставiў свой кубак перад худым, — а каторыя некарысныя або, як кажуць, шкадлiвыя, гэнтыя пушчай iдуць сюды. — I кубак худога апынуўся перад прамоўцам, i той адразу спорна адпiў.
— А хто ж табе скажаць, якi iнсцiкт карысны, а якi храновы? — усмiхнулася чарнiчнае сочыва.
— Дык трэба ж глядзецi, глядзецi! — загарачыўся мёд. — Глядзецi! А як жа? Добраму — калi ласка, просiм. А каторы кепскi — стоп, хэндэ хох. А то адзiн гэны толькi хавус выйдзець. Баб вунь распусцiлi…
— Аддай мой кубак, — сказаў худы i заплакаў.
Злоўлены пакрыўдзiўся, сказаў, што манiпуляцыя з кубкамi патрэбна была для нагляднасцi, адпiў яшчэ крыху, потым аднавiў статус кво i панура працягваў:
— Бабам волю дай, iм дай волю…
— Воля, — усё яшчэ ўсхлiпваючы, працягваў худы. — Iнсургенты. Iовi энд бовi.
— Ну а мужыкам яе дай? — спытаўся вiноўнiк спрэчкi. — Дай iм, i што будзе?
— А нашто яна мне? На якi? Куды я пайду? А баба пойдзець — нiшто не ўтрымаець…
— Воля! — яшчэ раз паўтарыў худы, супакоiўся, лёг на спiну i дадаў з палёгкай: — Вунь у каго воля! Вунь ён! Арол-бацюхна. Кружыць сабе! Паглядвае! Прасторна наверсе. I нi да чога нашага справы няма. Гэта — воля! — I, скончыўшы, ён адразу заснуў як забiты.
— Ты яво беражы, — сказала чарнiчнае сочыва. — Высокага палёту быў.
— Быў ды сплыў, - помслiва ўсмiхнуўся мёд.
— Ты за iм як за каменнай сцяной.
— А ты?
— Я маўчу.
— Каторыя маўчаць, ваны не падзуджваюць.
— Хто ж падзуджаiць?
— А пра iсцiнты хто пачаўшы? Думаеш, я не паняўшы? Iсцiнты! Ваны вось яво i даканаўшы. А за iм i нас з табою.
— А ты мяне з сабою не раўняй!
— Ах-ах, цаца!
— Гэта паскудства, калега! — пакрыўджана змянiлася чарнiчнае сочыва. — Я ж знарок пачаў зусiм пабочную гаворку, каб адцягнуць яго ўвагу ад думак пра ўласнае падзенне, а вы…
— Ад паскуды чую, калега, — не застаўся ў даўгу мёд. — Вы не стамiлiся аплакваць сябе, я ведаю. I вам не церпiцца каго-небудзь абвiнавацiць у сваiх няўдачах.
— Гэта вы няўдачнiк, а ў мяне вынаходнiцтвы ёсць!
— Якая ж цана вашым талентам, калi вы трымалiся толькi дзякуючы яму.
— Я папрасiў бы вас заткнуцца, бездар вы i зайздроснiк жаўтушны!
— А вы — паразiтуючы неўрастэнiк!
— А вы — жабрак i лёкай!
— Iовi энд бовi, — пралепятаў спячы. — Арол-бацюхна… Лунае сабе… Воля…
— Божа! — журботна вымавiла чарнiчнае сочыва. — Як агiдна завяршаецца так удала пачаты эксперымент…
За кустамi сядзеў мядзведзь i назiраў. Ён, вядома, мог бы iх адразу ўсiх задраць — гэта ў яго на пысе напiсана, — але быў сыты. Ён проста выйшаў са сховiшча i зароў, i прыяцеляў як ветрам здзьмухнула. Мядзведзь даеў мёд i сочыва, а запаветную бiклажку так i не знайшоў: гаспадар яе, вiдаць, не пажадаў з ёю разлучыцца, нават рызыкуючы жыццём.
Экран працягваў мiгцець. Мядзведзь сунуўся берагам.
— Што гэта? — здзiўлена спытаўся Першы. — Хто яны?
— Гэта фiлосафы, — сказаў Настаўнiк.
12
Над вольнай раўнiнай, над шырокiм стэпам плыў Магутны Арол. Ён ляцеў так высока, што там не адчувалася гарачынi нават самай спякотнай парой; паветра свежае i мяккае, як пярына, i рухi Магутнага Арла былi плаўныя. Ён то хiлiўся на крыло i планiраваў, робячы кругi i млява прыплюшчваючы вочы, то складваў крылы i падаў, маючы асалоду ад ветру i хуткасцi, а потым зноў узносiўся i зноў лунаў, пазiраючы на сонца.
Нiжэй — дыстанцыя была раз i назаўсёды вызначана — ляцеў ад'ютант i целаахоўнiк Старэйшы Сокал, а яшчэ нiжэй кружылi чароды шулёнкаў — гэта была ахова. Шулёнкi не маглi намнога адарвацца ад зямлi (ды гэта i не дазвалялася) i знемагалi ад спякоты i смагi. Дзякуючы востраму зроку яны бачылi, што робiцца на зямлi: кiшачых мышэй, разнастайных птушак, сiнiя ручаiны i даўганогiх кулiкоў, на мелiзне нават бачылi рыбак, якiя абгрызалi сцяблiнкi трысця або проста раскашавалiся ў цiхiх затоках каля самай паверхнi. Усё гэта было як на далонi, але нi адзiн з шулёнкаў не меў права нават падумаць пажывiцца — Старэйшы Сокал надзвычай зоркi i пiльны. Ахоўваць бяспеку i спакой Магутнага Арла — вось такi iх абавязак, i нiчога iншага на свеце не павiнна было для iх iснаваць. Яны то згуртоўвалiся ў непрыступнае карэ, то перастройвалiся ў iмклiвы клiн, то размяшчалiся кругам, нi на секунду не выпускаючы з-пад увагi нi ад'ютанта, нi самога ўладара, нi вельмi мiзэрных змяненняў вакол iх — у паветры або ўнiзе. Яны не ведалi, ад якiх ворагаў трэба ахоўваць Магутнага Арла, яны толькi ведалi, што трэба ахоўваць, i ахоўваць пiльна. Час ад часу камандзiр шулёнкаў, самы дужы i натрэнiраваны з iх, адрываўся ад чарады i прабiваўся ўверх, да Старэйшага Сокала. Зразумела, ён не мог дасягнуць вышынi целаахоўнiка, не кажучы ўжо пра вышыню Магутнага Арла; ён падымаўся ўсяго настолькi, каб быць пачутым, i, задыхаючыся, крычаў:
— Ваша сцярвятнiцтва! На захадзе навальнiчная хмара!
Старэйшы Сокал у сваю чаргу таксама ўзлятаў, наколькi мог, i перасцярога перадавалася галоўнаму адрасату.
Магутны Арол даўно ўжо бачыў хмару, якая не была не толькi навальнiчнай, а нават i дажджавой i да таго ж праходзiла бокам. Ён пагардлiва пакасiўся ўнiз i адказаў:
— Бачу. Ты — вольны.
I Старэйшы Сокал iмклiва знiжаўся, i гэтак жа iмклiва ныраў унiз камандзiр шулёнкаў i, з палёгкай расслабiўшыся, займаў месца ў чарговым пастраеннi.