— Шкода було?
— Чаго?
— Ну, радныя места. Жыццё ўсё пражылі. Бацькаўшчына. Бацько, матка — жывыя, можа?
— Матка жыве, а бацько памёр… Шкода, a толькі што з таго? Радныя не радныя, a толькі як там лепей будзе — так i тыя радныя будуць. Нашых сколькі ўжэ ў Сібер пераехало, i далей, за Сібер шчэ, кажуць. І жывуць. Прывыклі. Як усё адно i бацькаўшчына там.
— Увесь Савецкі Саюз — родзіна. Ето праўда, — сказала Аніся.
— Я ж i кажу. Рыба шукае дзе глыбей, а чалавек — дзе лепей.
Апейка расплюшчыў вочы, паглядзеў: жанчына чырвоная ад духаты, сіваватая; без хуеткі, але ў кажусе. Адной рукой туліла да сябе малое, другая рука была на галоўцы дзеўчаняці, што сядзела на клунку перад яе каленямі; дзеўчанё спала, палажыўшы русявую галоўку на матчыны калені. Яшчэ на клунку сядзеў хлопец—Ігнат, недаспанымі, але пільнымі вачыма глядзеў навокал — вартаваў бацькоўскае дабро.
— Вы хто такі сам будзеце? — пачуў раптам Апейка. Пыталіся яго — дзядзька справа: з плоскім тварам, барадаты, у цялячай шапцы.
— А чаму гэта цікавіць вас?
— Ды от: мо не наборшчык часам? — Дзядзька заўважыў неразуменне на Апейкавым твары. — Ну, не набіраеце людзей куды-небудзь?
— А? Не.
Умяшаўся, не адразу, другі, таксама барадаты, з вострымі вочкамі:
— А — задкуль, здалёку? — Ён сядзеў на фанернай скрьшцы. Паварушыўся, сеў ямчэй, растлумачыў: — У заработкі едзем. Дак от i пытаемся…
— Дык вы ж, мабыць, выбралі ўжо дарогу?
— Дак так што i не. У том i дзело, што — не. — Ён зноў нібы растлумачыў: — Летам — у балоце, пад Воршаю, — работы, кажуць, не перарабіць, а цяпер — зімою — куды?..
Той, у цялячай шапцы, памог яму:
— Надумаліся, паедзем — папытаем. Без спросу, седзячы — усё адно не знайдзеш.
Мяркуючы па тым, як адразу прыліп да ix гаворкі трэці, у паддзёўцы з шыняля, ix было трое.
Апейка зірнуў дапытліва, востра:
— А як жа — гаспадаркі? Пакідалі?
Цялячая шапка кіўнула няпэўна:
— Можно сказаць, што i пакідалі…
— Ад цвёрдага задання ці — ад калгаса? — узяу Апейка напрасткі.
— У мяне-то было, — спакойна прызнаўся той, што ў цялячай шапцы. — А ў ix — не. Яны — маламоцныя. Андрэй, — кіўнуў ён на маўклівага, — той дак у калгасе ўжэ быў. Дый цяпер у калгасе, можно сказаць.
— І яму цвёрдае — няправільно… — адазваўся маўклівы, што ў паддзёўцы. — За тое, што ў калгас адказаўся… "Пагляджу", сказаў…
— Чаго ж вы — з калгаса? — Апейка зірнуў на маўклівага.
Той схаваў вочы, моўчкі, нядобра махнуў рукою.
— Там — калгас такі,— узяўся тлумачыць той, што быў на скрынцы. — Калгас. Коні дохнуць. Сеяць няма чым. Палавіну пагніло, палавіну — пагублялі, пакраў нехто. Робяць — дрэмлюць у полі. Паспіць у разоры — "палачку" пастаў. Базар якісь.
Апейка слова не ўправіўся сказаць у адказ: паткнуўся ледзь не ўсутыч барадаты, у цялячай шанцы; рашуча, горача дыхнуў:
— Ярашчук пытае: "Пойдзеш ці не?" — Ён перадыхнуў.— Друпя — як хто, а я — не. "Не найду!" — кажу. Ярашчук: "Чаму?!" — "Не ўвераны", — кажу. Тады ён, Ярашчук: "Ты ш-што ж, не верыш савецкай уласці?!" Дак я сам не дурного бацькі дзіця. "Савецкай уласці, кажу, веру, a ў калгасе — не ўвераны!" Ён, Ярашчук, як пачуў, пазелянеў. Ад злосці, што не ўзяло яго. Што я ўпіраюся. І як бы шчэ смяюся з яго. Хаця які там смех. За жывое ўзяло. Крычаць хочацца. І ўпартасць, як у таго натурыстага каня. "Д-добра!" — кажа. Так кажа, што бачу — добра не будзе. І праўда — цвёрдае заданне мне! Уляпіў ды шчэ — грозіцца: "Не кінеш кулацкія штучкі—ізаліруем! Як апасны элемент!"— Барадаты плюнуў са злосцю, паскуб бараду дрыготкай рукою. — Я выканаў усё: падмёў пад мятлу. Дзяцей галодных пакінуў. Пазычыў, чаго не хапіла. А — выканаў.— Абодва яго таварышы ківалі: усё, як было, гаворыць. Той жа, у цялячай шапцы, глядзеў невідуча. Жыў успамінам. — Яно-то праўда, я — апасны, — прамовіў потым з роздумам. — Апасны, праўда. Людзі глядзяць на мяне. Як я, так i яны. A толькі як разабрацца, — ён быццам запярэчыў камусьці,— дак апасны элемент пайраўдзе не я, а — той калгас. Ён, такі калгас, — самы апасны элемент!
— А хто ж вінаваты — што калгас такі? — зачапіла Апейку. Ён нібы вінаваціў. Вінаваціў строга, не сумняваючыся.
— А — я?
— А хто ж? І — вы. І — ён, — кінуў Апейка на Андрэя, калгасніка. — І ўсе.
— Як хто, а я — ні пры чым, — адрэзаў цвёрдазаданец. — Я так думаю: бярэцеся навучыць людзей жыць па-новаму, дак вучыце. Вучыце! — Ужо ён вінаваціў Апейку. — Наладзьце спачатку, а патом — другіх завіце! А то — укінулі людзей, не далі рады адным, а хутчэй гоняць — Другіх. Як на пажар! Трубяць на увесь свет — першыя сярод усіх! Скора даб’ёмся на сто працэнтаў! Героі на ўсю рэспубліку! Партрэты друкуюць у газетах хваляць! Бярыце прыклад!..