Ён першы ўстаў з-за стала. Пагтрасіў прабачэння, развітаўся. У пакоі адразу ж раздзеўся, лёг у пасцель. Думаў, тут жа засне, але сон не ўзяў.
Па сцяне пайшоў водбліск нейкага святла, нейкія ўзоры; здалося, нібы сцяна зрушылася, нахілілася, папаўзла дзіўна коса; ён здагадаўся, што водбліск — ад фар аўтамабіля. Праз некалькі хвілін святло зноў папаўзло, зрабіла ўсё зноў няпэўным, незвычайным; паўзлі зноў дзіўныя ўзоры, знакі, што як бы дадавалі ўР а " жання незвычайнасці. Ён падумаў: ад чаго гэтыя знакі,— ад фіранак, ад рам, ад галін са скверу? — але ўражанне незвычайнасці, няпэўнасці так i асталося ў душы. Ніяк не i шло супакаенне. Бачанае ўдзень, чутае, сказанае лезла ў галаву, нагадвала, хвалявала.
Учапілася недарэчна: "Ці праўда — вашы кажуць самі: "Палешукі мы, а не чалавекі"?" Пашкадаваў: дарэмна не адказаў як след. Адбыўся жартам. Трэба было сказаць як мае быць. Не знайшоўся. У яго заўсёды разумнае прыходзіць у галаву потым…
"Самі кажуць: "Палешукі мы, а не чалавекі"". Чаму гэта пайшло так шырока? Чаму ў гэта вераць? Ці таму, што яно падобна на анекдот; як анекдот, як парадокс, урэзваецца ў памяць? A людзі бяруць на веру, дзівяцца. Вераць… І газеты нават пішуць часам: раней палешукі самі гаварылі: "Палешукі мы — не чалавекі". Праўда, разумныя людзі ў газетах тлумачаць гэта праклягым мінулым: людзі былі такія цёмныя, дзікія, што не лічылі нават самі сябе за людзей, чалавекаў. За каго ж яны сябе лічылі?"
У гэтым — цяпер, у неспакойнай цемры асабліва — Апейка чуў нешта вельмі крыўднае, абразлівае. Ён чуў гэта i як крыўду сабе — усё ж ён ніколі не забываў, што сам паляшук, — i як крыўду тым, з кім жыў, каго любіў. Ці ж не абраза верыць, што чалавек так прынізіў сябе, так звык душою да гэтага, што ўжо нават i за чалавека не лічыць сябе. Да такой нікчэмнасці дайсці!..
Гэта не толькі крыўдзіла Апейку, але i злавала, як мана. Гэта была — мана. Няхай часта не ад пагарды, але — мана, мана. Колькі ні жыў у сваёй старане, начуўшыся ўсяго ўсякага, — ні разу не чуў гэтага: "не чалавекі". І не чуў, i не адчуваў… Не было такога… Была цёмнасць, наіўнасць, дзікасць нават. Што было, тое было. Але здзеку з сябе такога — не. Не было. Хіба што так, для выгляду, з хітрыкаў якіх, для якой-небудзь сваёй карысці. З хітрыкаў — гэта маглі, для якойнебудзь выгады — маглі сказаць i што-небудзь падобнае; сказаць, каб потым парагатаць з нягегласці таго, хто паверыў. З даверлівай дурнаты. Як маглі не заўважыць: у многіх з гэтых "нечалавекаў" век жыло перакананне, што яны вышэй за другіх. Што ў ix i "законы", i парадкі лепшыя, i яны самі — разумнейшыя. Што ёсць, тое ёсць. У якой-небудзь гіблай, за гушчарамі, за багнамі вёсачцы — не дзіва: дзядзькі ці Цёткі падсмейваюцца з суседзяў з-за балота, пацяшаюцца з гарадскіх — звычаяў i парадкаў. З убораў гарадскіх паненак, з дурнаты гарадскіх дзядзькоў, трэба ж такое, не ведаюць, чым кормяць цялят i як растуць булкі. Ці не ад гэтага пераканання i ў казкахусякі пан — дурань, i нават мужычы дурань з дурняў Іван разумнейшы за самага разумнага пана?.. "Палешукі мы, а не чалавекі…" Апейка падумаў: дзе-дзе, a ў ix старане дык аж лішне гэтага непахіснага пераканання ў сваёй дасканаласці. Дзе-дзе, а тут лішне ўжо любілі іншыя пахваліцца, пакрасавацца, паказаць сваю хітрасць, свой розум. Ён успомніў палескі жарцік, не раз чуты дома: "А за Гомелем людзі е?" — "Е. Толькі — дробненькія". Успомніў — i сам сабе засмяяўся: ці не ад ix, не ад юравіцкіх, пайшло гэта ў свет?
Ён раптам пашкадаваў: усё ж непагана было б, каб гэтай веры ў сваю дасканаласць, сваю перавагу было б трохі менш! Менш яе i менш — недаверлівасці да ўсяго, што ідзе ў сёлы. Лягчэй было б рабіць з людзьмі, весці на новую калгасную дарогу.
Адсюль развагі падышлі зноў да таго, пра што ён думаў не раз раней: як мала ведаюць пра Палессе, пра вялізны балотны край, пра мільёны людзей! Большасць, нібы культурных, людзей, калі даводзілася гаварыць пра Палессе, прыгадвала някрасаўскае: "Видишь, стоит, изможден лихорадкою, высокорослый больной белорус… Ноги опухли… колтун в волосах…" Іншыя ўспаміналі што-небудзь падобнае на "палешукі мы, а не чалавекі…". Апейка пачаў перабіраць у памяці, што гавораць пра Палессе кнігі. Ён чытаў ix усе, якія мог дастаць. Некалькі талковых кніг ира прыроду — пра лясы, балоты, пра птушак, пра звяроў; некалькі зборнікаў — запісаў казак, песень ды звычаяў. З ix маляваўся воблік народа: ціхія, дзікія, у палоне забабонаў. У гэтым таксама было нямала праўды, але як далека было да вялікай праўды! Як мала — пра бязмежна багатае людское мора, імя якому — народ!.. Ад чаго гэта? Ад імкнення спрашчаць? Імкнення да нейкай простай, зручнай высновы?..