— А я сама прыйшла сюды. Не сцярпела. А матуля там баіцца... без дазволу... А колькі тут кніг! І такія прыгожыя! А вы добрая, праўда? У вас вочы добрыя...
Нешта нібы кальнула Ефрасінню. Рэдка бачыла яна адкрытыя, смелыя вочы — болей у іх быў спалох. Яна ўжо з няяснай сімпатыяй угледзелася ў малую.
«Колькі ёй можа быць гадоў? Дзесяць — дванаццаць. А тварык нейкі нязвыкды — смуглявы. I вочы вялікія, цёмныя. Нешта нібы нагадвае ёй. Але што?»
Яна задуменна пацерла лоб і ўбачыла, што нават манашка, якая перабірала кнігі, здзівілася ад гэтае дзяўчацінай смеласці. I, чамусьці развесяліўшыся, уладна сказала ёй:
— Ідзі, вядзі сюды другую.
...Згорбленая, уся нейкая змэнчаная жанчына ўвайшла ў бібліятэку і адразу кінулася да ног ігуменні:
— Ратуй мяне, прападобная! Ратуй, бо выходзіць душа з мяне праз тваю міласць!
Яна ўзняла заплаканы твар. Цёмныя вочы з пачырванелымі вейкамі жалобна міргалі. Бяскроўныя вусны прыадкрывалі бяззубы рот. Убачыўшы, як адразу пастражэлі і звузіліся ад нечаканасці зрэнкі ў ігуменні, кабета заплакала ўголас:
— А Божа ж мой, Божа міласэрны! А няўжо ж ты караеш мяне ды за тое, што бацьку свайго паслухалася і да цябе не пайшла!
— Сціхні! Не чапай Бога, нечасцівая! — голасна ўсклікнула ігумення, і кабета сціхла, закрыўшы твар рукамі, і толькі ад прыглушанага плачу безупынку трэсліся яе плечы.
— Ну, скажы ты, што з тваёй маці здарылася? — Ефрасіння перавяла позірк на дачку.
Дзяўчынка таксама сцішылася ад гэтага сярдзітага голасу і, нібы адразу стаўшы яшчэ меншай, пачала расказваць тонкім пявучым галаском:
— Матуля вучылася ў вашым манастыры, якраз калі вы ігуменняй сталі. Але дзед яе ўсё роўна замуж выдаў. Татка наш хаця і мужык, але ён багаты. I прагны такі. А матуля грамату любіць. I кнігі. I мяне чытаць навучыла. А татка б'е яе за гэта.
— О-о-ох, ды яшчэ як б'е! — са стогнам заенчыла маці. — Кажа, што яму мая навука шкодзіць, бо за кніжкай я на ўсё забываюся. Але як жа мне жыць без яе? Зачаравала яна мяне, знахаркі якія ні лячылі — нічога не дапамагае! У мяне адна ўсяго кніжка — пра мучанікаў святых. Бацька яшчэ купляў. А каб яшчэ прачытаць, я купцу парася аддала. Вось мужык і збіў на горкі яблык, ды і выгнаў. «Ідзі,— кажа,— да сваёй Ефрасінні, хай яна сама насланнё тое здыме, што на цябе наслала». I дачку за мной выштурхнуў. Іх чацвёра ў мяне, ды толькі гэта грамату ведае, і ў яе ў вачах кніга адна. Вой, што рабіць мне, што мне рабіць!
Ефрасіння пазнавала яе. У зморшчаным, збялелым твары ледзь улоўна праступалі рысы чырванашчокай, маленькай і жвавай Еўпраксіі, лепшай і самай здольнай яе вучаніцы. Бацька, збяднелы купец, хацеў назаўсёды аддаць яе ў манастыр, але потым раптоўна забраў, каб выдаць замуж.
«Яна ж маладзейшая за мяне,— думала ігумення. — Але пакуты састарылі яе. I за што? Грубыя смерды самі топчуць тыя кволыя раслінкі прыгажосці, што я з такім натхненнем засяваю для іх жа. Напэўна, ім наогул гэта не патрэбна. Аралі ж іх дзяды зямлю без кніг і яшчэ сотні гадоў будуць араць».
Яна адчула сябе спустошанай і абрабаванай. Стала цяжка дыхаць.
— Ідзі адпачывай, Еўпраксія,— абыякава сказала яна. I кіўнула манашкам: «Правядзіце!»
Ужо зусім сцямнела ў бібліятэцы, але Ефрасіння моўчкі сядзела ў крэсле, паглыбленая ў свае думкі. Яна ўздрыгнула, нечакана ўбачыўшы перад сабой маленькую цьмяную постаць.
— Гэта я,— прашаптала дзяўчынка. — Не бойцеся. Я прыйшла, каб папрасіць вас — забярыце мяне да сябе.
— Каб спасціг цябе потым лёс тваёй маткі? — з сумнай іроніяй спытала Ефрасіння.
— Н.е. Я застануся ў вас назаўсёды. Я не хачу дадому. Тут — кнігі. Тут — ціха.
— Ты любіш кнігі?
— Я хачу стаць такой, як вы. Усё ведаць. I пісаць самой.
— Ты смешная і дзіўная дзяўчынка. Як цябе зваць?
— Прадыслава.
— Прадыслава? Прадыслава... Але табе трэба будзе згубіць гэтае імя, дзіця маё. I яшчэ многае другое, чаго ты пакуль не разумееш.
— Але вакол мяне будуць кнігі. А што можа быць лепшае за іх?
Ігумення ўзяла дзяўчынку за руку. I ад дотыку тоненькіх цёплых пальчыкаў магутнай хваляй пяшчоты абдало яе істоту. Яна сказала перасохлым ротам:
— А ведасш, я цяпер зразумела, дзе я цябе бачыла раней. У далёкім-далёкім дзяцінстве. Княжацкай дачкой...
I, не даўшы малой вымавіць слова, чамусьці засаромеўшыся свасй нечаканай пяшчоты, паспешліва дадала:
— Ідзі спаць, дзетка. Ідзі, Прадыслава...
Калі ігумсння ішла да сваёй келлі, яе твар быў светлы і спакойны. Яна адчувала, як з кожным крокам уліваецца ў яе радасць і чамусьці — сум. I, ужо засынаючы, падумала: «Трэба для манастыра яшчэ адну школу будаваць. Лепш за ўсё з царквой. Трэба, каб яна была прыгожая...»