— Ненавідзець праваслаўную царкву? Што было тут, пакуль не прыйшло хрысціянства? Ні навукі, ні граматы, ні слова напісанага. А Слова было на пачатку ўсяго. Яно раней чалавека з'явілася.
— Затое за яго цяпер і б'юць людзі адзін аднаго. Усё даруюць бліжняму: і калі жонку чужую зняславіць, і клятву сваю парушыць, а за слова — не даруюць. Асабліва калі яно супраць вяльможных людзей, ды і праўда ў ім.
— Усё гэта марнасць. Твая крыўда, твая ўпартасць.
— Яны — тое, без чаго чалавек будзе адчуваць сябе жабай без вады, пацуком у пастцы. Любоў да дзіцяці, каханне да жанчыны, зямныя турботы — без гэтага няварта жыць. Ты адраклася ад гэтага — і дзеля чаго?
— Дзеля таго, каб зрабіць людзей разумнейшымі, чым яны ёсць. Каб навучыць іх не толькі глядзець у зямлю і думаць пра кавалак хлеба. Каб ведалі яны тое, што было да іх і што будзе наперадзе.
— А многіх ты зрабіла шчаслівымі? Кнігі далі ім шчасце? А сама ты хіба шчаслівая, князёўна?
Яна здзівілася: «Князёўна»?
— Ты ведасш мяне?
Угледзелася ў схілены твар. Аброслы, даўно нямыты, маршчыністы. Падняліся пачырванелыя павекі, і глянулі на яе сінія вочы. Сінія-сінія...
Яна заплюшчылася. Спытала аслабелым голасам:
— Няўжо гэта ты, Раман?
Ён глядзеў ужо на яе пільна, не адрываючыся.
— Цябе таксама жыццё скруціла. Мяне, праўда, яшчэ горш. Колькі думаў — стану багатым, украду і ў багатыя заморскія краіны памчу. А сустрэліся — зноў жабрак. — Ён гаварыў сурова, але відаць было, што яму сорамна за сваю бездапаможнасць, за рызманы на целе. І гэты нейкі нібы хлапечы сорам вярнуў яе на зямлю. Спытала:
— Няўжо іншых слоў у цябе не знайшлося?
I тут жа спалохалася, заспяшалася: паклікала з сяней старую, зморшчаную бабулю і, паказаўшы, што трэба зрабіць хвораму, выйшла з хаты. Але не пайшла далёка. Прыхілілася галавой да сцяны, вільготнай пасля нядаўняга снегу.
«Прайшло жыццё — як адно імгненне. Нічым не вярнуць яго — ні малітвамі, ні плачам. Можа, магчыма ўсё ж на імгненне вярнуць, хаця на адно імгненне! Людзі думаюць, што я адвеку была кніжніцай. Толькі ёю. Толькі — служэнне Богу, толькі — адрачэнне. О не! Я, акрамя гэтага, нарадзілася з гарачай крывёю і палкай душою жанчыны. Я толькі змагла асіліць сябе, змагла схаваць у душы ўсё гэта. Змагла дзеля адзінай мэты — служэння свайму народу».
Яна адчула, як цяжэе галава. Зноў уздымалася ў яе душы шкадаванне аб нечым далёкім. Хіба сапраўды вярнулася палымяная неразважлівая маладосць? Як многа гадоў назад, укалоў страх: яму ж нельга тут быць, яго схопяць, і яна не зможа абараніць яго. Новы епіскап самалюбівы, не захоча ён, не сцерпіць, калі нехта — нават яна — будзе мяняць яго загады. А ў манастыры яго таксама не схаваеш.
Яна зноў кінулася на ганак, тузанула дзверы. Кіўком адаслала з хаты старую і вярнулася да яго:
— Табе нельга тут... Могуць схапіць. Зноў будуць катаваць. Уцякай!
Нейкая горкая ўсмешка з'явілася на ягоных вуснах:
— Не першы раз ужо б'юць...
— За што?
— Адзін раз за цябе... Памятаеш, калі ты не прыйшла на спатканне ў манастырскі сад? Нехта, відаць, падказаў ігуменні, яна і загадала вартаўнікам, каб правучылі. Ды ўсё роўна прыходзіў туды, чакаў, можа, ты выйдзеш. Да святой Сафіі бегаў штодзень, галавой гатовы быў біцца аб камень. А цябе забраў манастыр. З таго часу я яшчэ больш узненавідзеў свет. У нашай рэлігіі каханне — гэта найвялікшае шчасце на зямлі. Багі ўдыхнулі ў чалавека гэтае пачуццё. А вы... Што даяце чалавеку вы? Толькі кнігі, толькі мудрасць? Толькі? Ты абараніла сёння мяне, Прадыслава. Бо людзі тыя ж, што і рансй,— злосныя. Дзеля чаго ж аддала ты сваё жыццё, калі вымушана так рабіць? Нашто ты пайшла ў манастыр, Прадыслава? Навошта?!
Ёй раптоўна памроілася — пахне мятай і верасам, у яе ў валасах заблыталіся светлякі, а Раман здымае іх, кладзе ёй на плечы рукі, а потым падхоплівае і нясе, нясе ўдалячынь...
Яна расплюшчыла вочы і ўбачыла перад сабой свае рукі. Кашчавыя, зморшчаныя. Сухія, як зямля ў бясплодпых пустэчах Візантыі. Нічога нельга вярнуць, нічога. Стомленае, зморанае цела, высушаная доўгімі малітвамі душа — вось што засталося ў яе. Дзіўна толькі: не адчувае яна ў душы сваей ні страху за нячыстыя думкі, ні жадання ўпасці на калені і замольваць свае грахі.
— Уцякай, Раман. Я загадаю прынесці табе пераапрануцца,— і, памаўчаўшы, дадала: — Тваімі вуснамі праўда гаворыць, але нічога не выйдзе з твайго бунту. Нічога. Павер мне.
I ціха адказаў ён:
— Я ведаю гэта. Але я хачу да канца дзён сваіх астацца чалавекам.
Яна моцна сціскала сплеценыя рукі. А ўсё роўна — мала сілы ў яе руках, не перадаецца ім кіпучая моц душы, і тое, што было ў сэрцы, не знаходзіла сабе выйсця, душыла яе. А твар быў спакойны, засяроджаны, і епіскап Дыянісій, дужы, чырванашчокі мужчына, паблажліва дагаварыў тое, дзеля чаго і запрошана была да яго ігумення: