Мне шкада, што самая тэма гэтых нататкаў даўно асмяяная ў сатырах. Мне шкада, што нехта пасміхнецца і над маімі радкамі. Самую размову пра жанчыну прынята лічыць несур'ёзнай, анекдатычнай. I ці не самі жанчыны, што сарамліва хаваюць сваю духоўную прыроду, бароняць уласнае нявольніцтва,— ці не самі завял i гэтую прынятасць? Мне шкада, што знікае паэзія. A адрадзіцца яна зможа толькі тады, кал i ўфармуецца іншы грамадскі погляд на жанчыну, калі ўсё грамадства перастане скоўваць яе сваімі прымхамі i недарэчнымі рэгламентамі, перад тым, вядома, пастараўшыся яе зразумець.
1989
АРЭОЛ ДЛЯ МАКСІМА ГАРЭЦКАГА
Максім Гарэдкі спаміж пісьменнікаў пакуль яшчэ «вольны птах». Не набыў яшчэ свайго стэрэатыпу, не аформіўся, не кананізаваны. Яшчэ не святы, а таму неразгаданы, крыху таямнічы. Хіба прыдумаць яму якую больш-менш адметную формулу i даказаць яго, як тэарэму — дзеля падручнікаў, дзеля пэўнасці... Яшчэ адзін адказ на яшчэ адное вечнае пытанне пацешыць ды супакоіць нас, а тады ляжа ў стос ужо мертвых адказаў-стэрэатыпаў. А пытанне... Хтосьці чарговы возьмецца крэсліць чарговую формулу Гарэцкага, загадку Гарэцкага, доказ Гарэцкага. Аўтар «Камароўскае кронікі» дзеля такога занятку — i вельмі ўдзячны, i вельмі няўдзячны прадмет. Бо надта ж «няпэўны». А кожная пэўнасць бронзавым пылам асыпаецца з ягонага жывога сэрда. Цяжка ўявіць сабе ранжыр знаўцаў Гарэцкага. Пакуль перад ім усе — толькі чытачы. Кожны аб'ектывізаваны водгук дранцвее пад рукамі — мертвы. Кожны суб'ектыўны — кропляю падае ў мора меркаванняў. Сучасныя выданні Гарэцкага нагадваюць ловы. Бачыце, вось ен, ужо гатовы помнік у арэоле з вярблюджае скуры? Чуеце крыкі загоншчыкаў? Канкістадоры па-гаспадарску выгружаюцца на бераг цнатлівае Амерыкі. Што з таго, што адкрываюць яны тут Індыю — тое, што задумана адкрыць, што трэба? I вось плен...
Творчасць самага «няпэўнага» выходзіць самым няпоўным Зборам твораў. Прыблізна ў палову поўнага. За межамі стэрэатыпу застаюцца аповесць «Дзве душы», «Гісторыя беларускае літаратуры», артыкулы, арыгінальныя слоўнікі, лісты, вершы... Ці ж мог Гарэцкі не пісаць вершаў? Ці ж мог не аддаць даніну першай па тым часе, самай масавай музе? Чаго не пісаў Гарэцкі!
Зусім нядаўна Алесь Бяляцкі знайшоў у старой перыедыцы гэтыя паэтычныя спробы аўтара «Камароўскае кронікі»: то так блізкія да Купалавых, як верш «ГІолацак» з чытанкі «Родны край» /Вільня, 1921. С. 145/:
Даўны час мінуўся. Славу замяло.
Веча занямела. Як і не было...
Полацак вялікі — змогся. Супачыў.
Волі крывічанскай — быццам i ня сьніў.
Слава пахавана. Курганы маўчаць.
Палата з Дзьвіною грозна не бурляць.
Ціха яны плачуць: гэй, мінуўся час,—
У цяжкой няволі Полацак пагас...
то ўжо больш «свае», вершы-нататкі пад агульнаю назвай «Бітае шкло» /«Вольная Беларусь», №2 за 1918 год/.
ДЗЯДЗЬКА МІХАЛКА
Дзядзька Міхалка дзелае бочкі,
Вялікія бочкі на продаж.
З раньня да ночкі — бочкі ды бочкі...
АЎДОЛЯ MIXAСІXA
Міхась гарэлку дужа піў,
А п'яны жонку моцна біў.
Цярпела ўсе, ўсягды маўчала
Аўдоля, жонка Міхася.
Як лепі жыць i ні бажала,—
Як шчэпка, высахла уся.
Ф. ЧАРНЫШЭВІЧУ
Мне мілы гукі роднай мовы
I гул зялёнае дубровы.
Мне любы шэпты каласоў,
Дзяціны сокат хітрых соў.
I песьню жаўранка у полі
Хадзіў я слухаць шмат разоў,
Я быў там сынам Беларусі
I бацькам чыстых абразоў.
Прадугледжаная недасканаласць, крыху нават гарэзлівасць гэтых шклінак /усяго ix 8/ — самы сапраўдны Гарэцкі. Толькі як перадаць гэта ў дэфініцыі? Паэт — не паэт, але вершы пісаў. Па-за арэолам. Дзе-небудзь у акопе імперыялістычнай вайны, ці ў доўгіх чыгуначных пераездах, ці ў адным з класаў Віленскай беларускай гімназіі, пакуль не сабраліся вучні. Ці кал i разышліся. Ці дома, у Камароўцы-Малой Багацькаўцы. «I быў там сынам Беларусі i бацькам чыстых абразоў» — чым не дэфініцыя, не «стэрэатып»?..
Збор твораў Максіма Гарэцкага — чатыры вельмі зграбныя, белыя з золатам, кнігі — чарговая ілюзія разгадкі ягонае таямніцы, прастарнейшы, але арэол, вальнейшы, але канон. Вынік паўмеры — паўзбор, паў-Гарэцкі. Гэтак, палавінячы кожны наступны крэк, ніколі не дойдзеш да цэлага, да адпаведнага яму разумення яго.