яна страсянулася, вочы яе шырока расплюшчыліся, бы ад болю, быццам нехта ўкалоў яе проста ў сэрца… «Госпадзі…» — шапнула яна міжволі і пахарашэла яшчэ больш… «Госпадзі…» — і спахмурнела раптоўна, нібы ў хляве выключылі святло… зямляк… зямляк… а яе на гэты востраў прывёз муж сем гадоў таму, прывёз і кінуў — знайшоў сабе бабу на Сахаліне, і яна, з двума маленькімі, засталася адна, і цяпер ні выехаць адсюль, ні тут жыць… яны размаўлялі, ён пытаўся, яна адказвала, але ён бачыў,
як свяціліся ейныя вочы незвычайнай радасцю, і ўдзячнасцю, і жаданнем аддаць нечаканаму земляку ўсё, што ёсць у яе, за радасць сустрэчы, за згадку пра родны край… а вакол… вакол блізкія драўляныя сцены, жоўтая салома — залатая, пахкая… у яе, вядома, ёсць мужчына — мажліва, той самы дырэктар, звычайная справа: такія кіраўнічкі-пеўні ніводнай спадніцы ў сваім маёнтку не прапускаюць, а можа — рыбак, які часта ад’язджае на некалькі тыдняў, а то і месяцаў у мора, вось і цяпер яго няма побач,
а жанчыны дзеля таго і створаныя, каб верна чакаць і аддана здраджваць: чакаць і здраджваць… чакаць і здраджваць… (а мужчыны — прыходзіць і сыходзіць, прыходзіць і сыходзіць…) «і адкуль тут столькі саломы?» — паспеў падумаць ён, ныраючы ў яміну свядомасці, «о…» — шаптала жанчына, разглядваючы і гладзячы яго… а ён падумаў, што гэта і ёсць чыстая жаночая павага, бо бачыла яна шмат… гладзіла і гладзіла, нібыта забыўшы пра яго самога, і ўсё паўтарала: «зямляк… зямляк… землячок…»,
пацалавала… яна была файнаю, дужа файнаю, і зусім яшчэ не старою, хай і на дзясятак гадоў старэйшаю за яго, па гадох — на дзесяць, а па жыццёвым вопыце і па перажытым — яна была яму бабуляю, і ён адчуў тое… ён бачыў перад сабою, пад сабою яе твар, слёзы ў вачах, шчасце, страсць сапраўдную, нічым не прыхмараную, не прыхаваную, самую што ні на ёсць шчырую любоў да яго, так, любоў, а не каханне, любоў, як да ўпадабанай рэчы, да любімай цацкі, каханне — гэта іншае, тут была любоў,
былі любошчы, але нават не сэкс, бо яна аддзячвала яму за тое, што ён ёсць, што ён тут, нічога за гэта не патрабуючы, дзячыла тым адзіным, што мела… а ён? што рабіў ён? на што спакусіўся? — няма апраўдання; дарэчы, ён потым так пра яе нічога і не напісаў, бо яму ўвесь час перашкаджалі пісаць ейныя вочы, што пазіралі на яго з чыстага аркуша паперы… дзе яна цяпер — тая беларусачка, якая потым падзялілася апошняю мараю ў сваім жыцці: вярнуцца дамоў, на Случчыну; ці вярнулася? ці паспела да развалу Саюза?
тады, у шчырым — неастылым — запале яму хацелася дапамагчы ёй — душу аддаць — а праз дзень… праз два ўсё забылася, прытушылася іншымі ўражаннямі, ды і што ён мог — студэнцік-землячок: хіба толькі падзяліцца цяплом ды спагадаю; ён напісаў тады нарыс пра даярку-армянку, пра якую згадваецца толькі, што яна армянка і што гутарылі яны ў яе дужа бедным, але да зіхаты чыстым доме, за сталом без абруса; хата не дзялілася на пакоі і ў ёй спрэс стаялі ложкі — сям’я была па-армянску вялікаю: сямёра
ці васьмёра дзяцей, якія якраз прыйшлі са школы, аднак не мітусіліся вакол, пакуль яны гутарылі, ён іх увогуле не бачыў і не чуў, хоць яны былі ў тым самым адзіным пакоі, у якім не было ні тэлевізара, ні лядоўні, ні нават радыё… першабытна-абшчынны лад, натуральная гаспадарка… звалі армянку, здаецца, Сіртуш, і яна недалюблівала тую беларуску за вольныя паводзіны, а яго ўспрымала і прымала толькі як карэспандэнта, якому неахвотна, адназначна адказвала на пытанні: «так» альбо «не»; гутарка была
прыблізна такою: «колькі ў вас дзяцей?», «а?», «пяцёра?», «не!», «сямёра?», «не!», «васьмёра?», «так!»… але — даруйце, ці не занадта захапіўся ён «прыгодамі», якія, па-сутнасці, прыгодамі не з’яўляюцца ды і не былі — навошта яго раптам пацягнула на «шчырасць», якая на справе не шчырасць, а нібыта пахвальба, і месца ёй не павінна быць ні ў жыцці, ні ў лазні, а не тое што на паперы; можна дараваць яе хіба пры адной умове, што потым у тэксце яна не застанецца, бо вяртацца цяпер трэба ледзь не ў самы пачатак,
да тых развагаў пра «рай» на зямлі, якія павялі яго да казармаў-інтэрнатаў на Шыкатане, да таго, што на той момант было шчасцем, а на сённяшні розум — да прамой лініі спрошчаным доступам да нібыта забароненага і недзе на мацерыку сарамлівага… таго, што на зямлі дадзена чалавеку не столькі дзеля насалоды, колькі дзеля працягу роду, што падабаецца ўсім, але чаго трэба саромецца (ці рабіць выгляд, што саромеешся), ад чаго трэба адмаўляцца і што там, на астравах, набывае сваё першапачатковае значэнне,
бо там у чалавека адабранае ўсё і пакінутае дзеля атрымання шчасця толькі гэта — дадзенае яму Богам; так, Богам, а не д’яблам, бо калі ствараў Бог чалавека (мужчыну, а потым і жанчыну), дык ці толькі дзеля выканання фізіялагічных патрэбаў утвараў ён пэўныя органы; калі б толькі дзеля таго, дык ці трэба было выдумляць гэткія складанасці і супрацьлеглыя рознасці, якія так заманліва падыходзяць адно да аднога, так проста спалучаюцца, спарваюцца? зрэшты, першыя людзі, мяркуючы па Бібліі, перадумалі Бога