3
Sed se vi rigardos la naturon mem, vi vidos, ke ĝi havas nenian inteligentecon, nenian volon. Ekzemple la naturo de fajro estas bruli, kaj ĝi brulas sen volo aŭ inteligenteco. La naturo de la suno estas radieco, kaj ĝi brilas sen volo aŭ inteligenteco. La naturo de vaporo estas levadi sin supren, kaj ĝi supreniĝsa sen volo aŭ inteligenteco. Tiel do estas klare, ke la naturaj movoj de ĉiuj aĵoj estas laŭdevaj; ne ekzistas movoj laŭvoloj krom tiuj de bestoj, kaj antaŭ ĉio de homo. Homo havas la eblon deflankiĝi de la naturo kaj kontraŭstari ĝin, ĉar li malkovras la konstruon de aĵoj. Ekzemple li elpensis la telegrafon, kiu estas komunikilo inter la Oriento kaj la Okcidento. Estas do evidente, ke homo regas la naturon.
4
Kiam vi trovas en la ekzisto tiajn organizojn, aranĝojn kaj leĝojn, ĉu vi povas diri, ke ĉio tio estas rezultaĵo de la naturo, kvankam la naturo havas nek inteligentecon, nek perceptopovon? Se ne, estas klare, ke tiu naturo, kiu posedas nek perceptopovon, nek inteligentecon, estas regatta de Ĉionpova Dio, kiu estas Reganto de la mondo de l’ naturo; kion ajn Li volas, Li igas la naturon estigi ĝin. [3]
5
Unu el la aferoj, kiuj aperies en la mondo de l’ ekzisto, kaj kiu estas unu el la pestuloj de la naturo, estas la homa vivo. Konsiderata de tiu ĉi vidpunkto homo estas la branĉo, la naturo estas la radiko; ĉu do povas la volo kaj inteligenteco kaj ĉiuj perfektecoj, ekzistantoj en la branĉo, foresti en la radiko?
6
El tio estas klare ke la naturo en sia propra esenco estas regata per la potenco de Dio, kiu estas la Eterna Ĉionpovanto: Li tenas la naturon en precizaj reguloj kaj leĝoj kaj regas ĝin.
II.
ATESTOJ KAJ PRUVOJ DE LA EKZISTO DE DIO.
1
Unu el la pruvoj kaj argumentoj pri la ekzisto de Dio estas la fakto, ke homo ne kreis sin mem; ne, lia kreinto kaj elpensinto estas iu alia, ol li mem.
2
Estas certe kaj nedisputeble, ke la kreinto de homo ne similas homon, ĉar senpova kreaĵo ne povas krei alian estaĵon. La farinto, la kreinto, devas posedi ĉiujn perfektecojn, ke li povu krei.
3
Ĉu kreaĵo povas esti perfecta, kaj ĝia kreinto malperekta? Ĉu bildo povas esti ĉefverko, kaj la pentristo malperfekta en sia arto – ĉar tio estas lia arto kaj kreaĵo? Plie, la bildo ne povas esti samspeca, kiel la pentristo, alie la pentraĵo estus kreinta sin mem. Kiel ajn perfecta estus la bildo, kompare kun la pentristo ĝi estas sur ekstrema grado de malperfekteco.
4
La kreitaĵaro estas la fonto de malperektecoj. Dio estas la fonto de perfeektecoj. La malperfektecoj de la kreitaĵaro estas en si mem pruvo de la perfektecoj de Dio.
5
Ekzemple kiam vi rigardas homon, vi vidas, ke li estas malforta. Tiu ĉi malforteco de la kreaĵo estas pruvo de la Eterna Ĉionpovanto, ĉar se ekzistus nenia forteco, oni ne povus imagi malfortecon. Sekve la malforteco de la kreaĵo estas pruvo de la fonto de Diod, ĉar se ekzistus nenia forto ekzistus nenia malforteco. Tiel el tiu ĉi malforteco estas klare, ke ekzistas forto en la mondo. Plue, en la mondo de l’ kreitaĵoj ekzistas malriĉeco: sekve de tio nepre ekzistas riĉeco, ĉar malriĉeco estas videbla en la mondo. En la mondo de l’ kreitaĵoj ekzistas malklerec; nepre ekzistas scio, ĉar oni trovas malklerecon. Ĉar se ne ekzistus scio, ne ekzistus ankaŭ malklereco. Malklereco estas neekzisto de scio, kaj se estus nenia ekzisto, neekzisto ne povus esti estigita.
6
Estas certe, ke la tuta mondo de l’ kreaĵoj estas subigita al leĝoj kaj regado, kiujn ĝi ne povas malobei. Eĉ homo devas subiĝi al morto, dormo kaj aliaj kondiĉoj – t.e. homo estas en certaj rilatoj regatta, kaj nepre tiu regato devas havi reganton. Ĉar la karakterizaĵo de la kreaĵoj estas dependeco, kaj tiu ĉi dependeco estas esenca nepraĵo; devas ekzisti sendependa estaĵo, kies sendependeco estus esenca.
7
En tiu sama maniero ni komprenas pro homo malsana, ke devas esti iu, kiu estas sana.
Ĉar se ne ekzistus sano, lia malsano ne povus esti pruvita.
8
El tio ni scias, ke ekzistas Eterna Ĉionpovanto, kiu estas posedanto de ĉiuj perfektecoj; ĉar se Li ne posedus ilin, Li devus esti samspeca kun Siaj kreaĵoj.
9
En la tuta mondo de ekzisto okazas la samo. Plej malgranda kreaĵo pruvas, ke ekzistas kreinto. Ekzemple tiu ĉi peco da pano pruvas, ke ĝi havas farinton.
10
Gloro estu al Dio! Plej eta ŝanĝo, kaŭzita en la formo de plej malgrandra aĵo, pruvas la ekziston de kreinto. Ĉu do tiu ĉi granda universo, kiu estas senfina, povus esti memkreita kaj ekekzisti pro agado de materio kaj de elementoj? Kia stranga eraro estas tia supozo!
11
Tiuj klaraj argumentoj estas aldonitaj por malfortaj animoj; sed kiam la interna perceptopovo malfermiĝas, cent mil klaraj pruvoj aperas. Tiel, kiam homo sentas la loĝantan en si spiriton, li ne bezonas argumentojn pri ĝia ekzisto; sed por tiuj, kiuj estsa senigitaj de la malavaraĵoj de la spirito, necese estas starigi eksterajn argumentojn.
III.
BEZONO DE EDUKANTO.
1
Kiam ni konsideras la ekziston, ni vidas, ke ĉiuj regnoj – la minerala, la besta kaj la homa – bezonas edukanton.
2
Se la tero ne estas kulturata, ĝi iĝas sovaĝejo, kie kreskas senutilaj herbaĉoj; sed se venas kulturanto kaj kulturas la teron, ĝi donas rikolton, kiu nutras vivajn estaĵojn. Estas do klare, ke la tero bezonas la kulturadon de la terkulturisto. Konsideru arbojb: se ili restas sen kulturanto, ili estas senfruktaj, kaj sen la fruktoj ili estas senutilaj. Sed kiam ili estas prizorgataj de ĝardenisto, tiuj samaj senfruktaj arboj iĝas fruktohavaj, kaj, dank’ al la kulturado, flegado kaj inokulado, la arboj, kiuj havis maldolĉajn fruktojn, kreskigas dolĉajn fruktojn. Tio ĉi estas la logikaj pruvoj; en tiu ĉi tempo la homoj de la mondo bezonas argumentojn logikajn.
3
La samo estas vera koncerne bestojn. Konsideru, ke kiam besto estas edukata, ĝi iĝas doma, kaj ke kiam homo estas lasita seneduke, li iĝas besta, kaj ke plie, se li estas lasita al la regado de la naturo, li iĝas pli malalta, ol besto, dum se li estas edukata, li iĝas anĝelo. Ĉar pliparto da bestoj ne formanĝas siajn sampseculojn, sed homoj, inter la negroj de la Centra Afriko, mortigas kaj manĝas unu la alian.
4
Pripensu nun, ke ĝuste la edukado estas tio, kio metas la Orienton kaj la Okcidenton sub la regadon de homo: la edukado rezultigas mirindan industrion; la edukado disvastigas glorajn sciencojn kaj artojn; la edukado aperigas novajn malkovrojn kaj leĝojn. Se ne estus edukanto, ne ekzistus tiaj aferoj, kiel komforto, vivilizacio, vivfacilaĵoj kaj homaraneco. Se homo estus lasita sola en sovaĝejo, kie li vidus neniajn siajn samspeulojn, li certe fariĝus nura bruto; estas do klare, ke edukanto estas bezonata.