На Сакольскай узялася прыглядацца да мяне якаясьці людзіна, і гэта было прыблізна так, быццам аб'явілася страшыдла з вылупленымі бельмакамі, напарасячаным носам, зубамі ад адзінца, на цялячых капытцах, з бычыным хвастом, цэлае ў шэрсці (прыкрытае — прытомна ўбачыў я — кажухом турэцкага вырабу). I я вырачыўся на яго.
Ужо ведаў: не рушуся згэтуль першым. Каб зрабіць тое, трэба мне перастаць баяцца, звычайна ўтаропіцца ў з'яву, знарочна па-дзіцячаму, выгнаўшы з сябе тую плойму дрыжыкаў, або і з разбаўленасцю ступіць да таго лыча, пагладзіць ягонае валахоцце, прашчабятаць яму словы задаволенасці, паводзіць сябе з непадробленай бязбояззю. I гэта мне ўдалося, і то настолькі хутка, што ў наступны міг зажадалася не пазбывацца сполаху, наадварот, набрыняць ім да неўтаймаванасці, каб не знікла тая пачварнасць, казачна зачараваўшая мяне, і каб усё не закончылася пазяхлівай размоўкаю тут, хто ведае ці не з суседам сваім акурат... Одумам!
Я кінуўся наўцёкі, у такое дзіўнае ўцяканне, безэмацыяналь-нае ад разліку, урэшце з той натугаю на снараджэнне ў самім сабе нейкай агіды ад таго, што вяртаюся ў зразумеласць, у штодзёншчыну. (Цяжка ўявіць сабе горшую шэрань быту ад тае, якая ёсць вынікам якраз усёразумення.)
Беглася мне з долу. З казытлівым пачуццём уласнае смешнасці.
Мне, тады хлопцу з Крынак, у якіх беларускае слова туляецца жабраком, было надзвычай дзіўна і, адначасова, па-нябеснаму шчасліва ў тым будынку па вуліцы Міцкевіча (на рагу з Электрычнай). У гэтай, як на мой густ, велікапанскай гмахавіне знаходзілася ў Беластоку Завочпая Настаўніцкая студыя, са свежаўтвораным у ёй Аддзяленнем Беларускай філалогіі. Разам з рэдакцыяй «Нівы» было гэта другое ў горадзе месца, дзе чуў я на высокім тоне родную мову. Мне хацелася гаварыць на ёй да самазабыцця! — Я стаў беларусам не таму, што мне сказалі, хто я; гэта мела не галоўнае значэнне. Я ёсць ім як абражаны існаваннем самагвалту, самаадрачэння, самапаніжэння — Веравызнаннем страўніка!
Дырэктарам Студыі быў Ян Радзюкевіч, чалавек, які нарадзіўся дзеля таго, каб стаць наглядным прыкладам дабрыні (выкладаў ён гісторыю выхавання).
У маім выпадку Студыя дала мне пачатак у навуку і мастацтва. Памятаецца сваё першае значнае — «Фэст» (пад Бабеля?), я напісаў быў неяк пасля абароны дыпломнае работы пра творчасць Кастуся Каліноўскага. Пасярэдзіне 1962 года, ва ўстаялую цяплынь у пераджніво.
Беларускую літаратуру пасватаў жа мне прафесар Тарасаў, якога беспрытомна любіў увесь наш курс. Без яе не было ўжо мне жыцця!
Згадваючы свой лёс наканаваны, я думаю і пра Уладзіміра Паўлючука. Ён, якім зараз ёсць, пачынаўся таксама «ў Радзюкевіча». З ім, Паўлючуком, я правёў заліковыя ўрокі ў пачатковай школе, што ў ягоных Рыбалах. Мне, заікастаму, давялося ў ёй навучаць беларускай мове (паводле «Чытанкі») і арыфметыцы. Толькі экзаменацыйная камісія, якая па-вучнёўску сядзела ў апошніх партах, з павагаю ды цярпліва даслухала майго да канца, настойліва суцішаючы клас, хлапчукоў, што сінелі ад стрымліванага рогату...
Гэта ён, Валодзька, — хутчэй філосаф, чымсьці пісьменнік, — пазней не даў мне інтэлектуальна астыць, магчыма, таму, што іншыя рэагавалі пазяхлівасцю на яго высновы... Нашы жанкі, здаралася, пратрывожыўшыся ў самоце да ліпнёвага досвітку, адшукоўвалі нас на яшчэ пустынным тратуары ля Фарнага сабора, досыць бестактоўна перапыняючы нам дыспут, напрыклад, пра дабро як сваё запярэчанне, праблему, як здавалася, ужо блізкую вырашэння менавіта намі.
Дзесяць гадоў потым — я скончыў Варшаўскі універсітэт. Аднак жа найбольш душэўнасці ў кожнага ёсць да першых пачуццяў. Мая інтэлектуальная маладосць прамінула «ў Радзюкевіча», у тым, незабыўным сутыкненні з веліччу айчыннага; не прайшла яна — на маё шчасце! — за гарамі, за лясамі.
Р. S. — З сентыментальным сумам гартаю я альбом, у якім захавалася колькі групавых фатаграфіяў. Вось —-Колька, а гэта Зіна, побач іх Гэля з Янкай, прыгожая Русачык. Пасля лекцыі Тарасава? У нашым цудоўным, беластоцкім парку, як вядома, задуманым, да вайны, тым ваяводаю, які крычаў, што хутчэй вырасце яму на далоні славуты волас, чымсьці ўтрывае ў краі хоць адзін беларус! — Так, гэта адтуль ішлося.
Слаўку трэба было ў Слою.